Της Ραφαηλίας Γρόσιου,
Το Δίκαιο της Θάλασσας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς του διεθνούς δημοσίου δικαίου, καθώς ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ κρατών ως προς τη χρήση, την κυριότητα και την προστασία των θαλάσσιων περιοχών. Η αυξανόμενη σημασία των θαλασσών για την παγκόσμια οικονομία, την περιβαλλοντική ισορροπία και την ασφάλεια καθιστά αναγκαία την κατανόηση του εν λόγω νομικού πλαισίου.
Η βασική νομική πηγή για το Δίκαιο της Θάλασσας είναι η «Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας» (UNCLOS), η οποία υιοθετήθηκε το 1982 και τέθηκε σε ισχύ το 1994. Η σύμβαση αυτή περιλαμβάνει διατάξεις για την ελευθερία της ναυσιπλοΐας, την οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών, τα δικαιώματα αλιείας, την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και τη δικαιοδοσία των κρατών. Οι θαλάσσιες ζώνες που αναγνωρίζονται από την UNCLOS περιλαμβάνουν την αιγιαλίτιδα ζώνη, τη συνορεύουσα ζώνη, την αποκλειστική οικονομική ζώνη και την υφαλοκρηπίδα. Κάθε ζώνη συνοδεύεται από συγκεκριμένα κυριαρχικά δικαιώματα και υποχρεώσεις για το παράκτιο κράτος.
Η αιγιαλίτιδα ζώνη εκτείνεται έως 12 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσης, εντός της οποίας το παράκτιο κράτος ασκεί πλήρη κυριαρχία, παρόμοια με αυτήν της ξηράς. Στη συνορεύουσα ζώνη, που μπορεί να φτάνει έως και τα 24 ναυτικά μίλια, το κράτος μπορεί να ασκεί έλεγχο για την αποτροπή παραβιάσεων τελωνειακών, φορολογικών, μεταναστευτικών και υγειονομικών κανονισμών.
Η αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ), η οποία μπορεί να φτάνει έως τα 200 ναυτικά μίλια, παρέχει στο παράκτιο κράτος δικαιώματα εξερεύνησης, εκμετάλλευσης, διατήρησης και διαχείρισης των φυσικών πόρων, τόσο των ζώντων όσο και των μη ζώντων. Η υφαλοκρηπίδα, εξάλλου, αφορά το βυθό και το υπέδαφος της θαλάσσιας περιοχής έως και 200 ν.μ., με δυνατότητα επέκτασης υπό προϋποθέσεις, σύμφωνα με το άρθρο 76 της UNCLOS.
Η νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης και του Διεθνούς Δικαστηρίου για το Δίκαιο της Θάλασσας, έχει παίξει καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση και ερμηνεία των κανόνων. Ενδεικτικά, στην υπόθεση «Νικαράγουα κατά Κολομβίας» (2012), το Δικαστήριο καθόρισε τη σημασία της αρχής της ευθυδικίας για την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών.
Στην εσωτερική έννομη τάξη της Ελλάδας, σημαντικός είναι ο Νόμος 4001/2011 που προβλέπει τη σύσταση και διαχείριση της ΑΟΖ, ενώ πρόσφατες εξελίξεις έχουν δει την υπογραφή συμφωνιών οριοθέτησης με γειτονικά κράτη, όπως η Αίγυπτος και η Ιταλία.
Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος αποτελεί, επίσης, βασικό πυλώνα του Δικαίου της Θάλασσας. Η UNCLOS περιλαμβάνει ειδικά άρθρα (όπως τα άρθρα 192 και 194) που υποχρεώνουν τα κράτη να λαμβάνουν μέτρα για την αποτροπή της ρύπανσης, ενώ υποχρεώνουν σε συνεργασία και διαβούλευση για την αποτελεσματική διαχείριση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Επιπρόσθετα, το Δίκαιο της Θάλασσας διασταυρώνεται με το Δίκαιο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ιδίως σε ζητήματα μεταναστών και προσφύγων στη θάλασσα. Τα κράτη έχουν υποχρεώσεις διάσωσης και μη επαναπροώθησης, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης και άλλες διεθνείς συνθήκες.
Συνοψίζοντας, το Δίκαιο της Θάλασσας συνιστά ένα δυναμικό και πολυδιάστατο νομικό πεδίο. Η διαρκής πρόοδος της τεχνολογίας, η κλιματική αλλαγή και οι γεωπολιτικές εντάσεις αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά τη μελλοντική του εξέλιξη. Η ερμηνεία και εφαρμογή των κανόνων του θα συνεχίσει να προκαλεί ενδιαφέρον τόσο σε επίπεδο νομικής επιστήμης, όσο και διεθνούς διπλωματίας.
Η αρχή της ελευθερίας της θάλασσας αποτελεί ιστορικό θεμέλιο του διεθνούς δικαίου, με ρίζες που ανάγονται στην αρχή της μη κυριότητας των ανοικτών θαλασσών. Στο σύγχρονο πλαίσιο, η UNCLOS προσπαθεί να εξισορροπήσει την ελευθερία αυτή με την ανάγκη ελέγχου, διαχείρισης και προστασίας των θαλάσσιων πόρων και δραστηριοτήτων. Σημαντικό στοιχείο είναι η αρχή της ειρηνικής χρήσης των θαλασσών, η οποία απαγορεύει τη χρήση βίας ή απειλής βίας στη θάλασσα και ενισχύει τη σημασία των μηχανισμών επίλυσης διαφορών. Η UNCLOS προβλέπει ένα εκτεταμένο σύστημα επίλυσης διαφορών, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας (ITLOS), τη Διαιτησία και το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
Η πρακτική των κρατών και η σχετική νομολογία έχουν δώσει σάρκα και οστά στις διατάξεις της Σύμβασης. Ενδεικτική είναι η υπόθεση «Μπαγκλαντές κατά Μιανμάρ» (2012), στην οποία το ITLOS ασχολήθηκε με τη μέθοδο οριοθέτησης της ΑΟΖ και της υφαλοκρηπίδας, καταλήγοντας στη χρήση της μεθόδου της μέσης γραμμής με κατάλληλες αναπροσαρμογές για λόγους ευθυδικίας. Η ΑΟΖ αποτελεί σημείο ιδιαίτερης σημασίας για τις σύγχρονες γεωπολιτικές εξελίξεις, ειδικά σε περιοχές όπου η πιθανή ύπαρξη υποθαλάσσιων φυσικών πόρων προκαλεί διεκδικήσεις μεταξύ κρατών. Η Ανατολική Μεσόγειος αποτελεί τέτοια περίπτωση, με συγκρούσεις συμφερόντων που περιλαμβάνουν την Ελλάδα, την Τουρκία, την Κύπρο, το Ισραήλ και την Αίγυπτο.
Η ελληνική προσέγγιση βασίζεται στη διατήρηση της νομιμότητας σύμφωνα με τη UNCLOS, την οποία έχει κυρώσει. Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, δεν έχει κυρώσει τη Σύμβαση και αμφισβητεί τη νομική βάση ορισμένων από τις διατάξεις της, όπως αυτές που αφορούν το δικαίωμα νησιών να έχουν πλήρη θαλάσσια ζώνη.
Ένα κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση των θαλασσίων διαφορών είναι η έννοια της «σχετικής επίδρασης» που μπορεί να έχει ένα νησί στην οριοθέτηση. Η νομολογία έχει αποδεχτεί ότι μικρά ή απομακρυσμένα νησιά ενδέχεται να μην επηρεάζουν σημαντικά τη χάραξη των ορίων, όπως φάνηκε στην υπόθεση «Ρουμανία κατά Ουκρανίας» (2009).
Στο πεδίο της περιβαλλοντικής προστασίας, η ρύπανση από πλοία, οι εκπομπές πετρελαίου, η εναπόθεση αποβλήτων και η καταστροφή κοραλλιογενών υφάλων αποτελούν σοβαρούς κινδύνους. Η διεθνής κοινότητα έχει θεσπίσει μια σειρά εργαλείων όπως η Σύμβαση MARPOL και η Σύμβαση του Λονδίνου για την αντιμετώπισή τους. Η αρχή της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας εφαρμόζεται στις περιοχές του βυθού πέραν των ορίων εθνικής δικαιοδοσίας (περιοχή «Area»). Το Διεθνές Αρχείο του Βυθού (International Seabed Authority) έχει την ευθύνη για τη διαχείριση των δραστηριοτήτων σε αυτές τις περιοχές, διασφαλίζοντας ότι τα οφέλη θα κατανέμονται δίκαια.
Η τεχνολογική πρόοδος, ιδίως η ανάπτυξη της υποβρύχιας εξόρυξης και των θαλάσσιων αιολικών πάρκων, προκαλεί νέες νομικές προκλήσεις. Η UNCLOS, ως ζωντανό κείμενο, πρέπει να ερμηνεύεται δυναμικά ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται σε αυτές τις εξελίξεις. Η θαλάσσια πειρατεία, η παράνομη αλιεία, το λαθρεμπόριο και η εμπορία ανθρώπων αποτελούν επίσης σημαντικές προκλήσεις για τη διεθνή ναυτιλιακή ασφάλεια. Οι διεθνείς κανόνες και η συνεργασία μεταξύ των κρατών είναι απαραίτητοι για την καταπολέμηση αυτών των φαινομένων.
Τέλος, η συνεχώς μεταβαλλόμενη φύση του Δικαίου της Θάλασσας αντανακλά τις γεωπολιτικές ισορροπίες, τις περιβαλλοντικές προκλήσεις και την ανάγκη για ειρηνική συνύπαρξη και βιώσιμη ανάπτυξη. Η ανάγκη για συνεργασία και σεβασμό των διεθνών κανόνων είναι πιο επιτακτική από ποτέ, καθώς οι θαλάσσιες περιοχές μετατρέπονται σε πεδία στρατηγικού ενδιαφέροντος και πολυμερών διαπραγματεύσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κ. Χατζηκωνσταντίνου, Μ. Σαρηγιαννίδης, Χ. Αποστολίδης (2014), Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, 2η Έκδοση, εκδ. Σάκκουλα
