Της Χαράς Γρίβα,
Το Αντιφασιστικό Μέτωπο Γυναικών Μακεδονίας (Antifašistički front žena Makedonije–AFŽ) ήταν μια μαζική γυναικεία οργάνωση, που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ως μέρος του ευρύτερου κινήματος αντίστασης κατά της κατοχής της Γιουγκοσλαβίας από τον Άξονα. Αν και λειτουργούσε υπό την αιγίδα του ευρύτερου Αντιφασιστικού Μετώπου Γυναικών της Γιουγκοσλαβίας, το μακεδονικό παράρτημα είχε ξεχωριστό ρόλο στο πλαίσιο των μοναδικών εθνικών και πολιτικών συνθηκών της Μακεδονίας του Βαρδάρη– που τότε ήταν μέρος του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας και κατά τη διάρκεια του πολέμου, πεδίο μάχης μεταξύ των βουλγαρικών, ιταλικών και γερμανικών δυνάμεων. Η AFŽ στη Μακεδονία, όχι μόνο κινητοποίησε τις γυναίκες για τον ανταρτικό αγώνα κατά του φασισμού, αλλά έγινε και ο ακρογωνιαίος λίθος του αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών, την εθνική απελευθέρωση και την οικοδόμηση μιας σύγχρονης σοσιαλιστικής κοινωνίας στη μεταπολεμική Μακεδονία.
Όταν οι δυνάμεις του Άξονα εισέβαλαν στη Γιουγκοσλαβία τον Απρίλιο του 1941, η Μακεδονία του Βαρδάρη χωρίστηκε γρήγορα μεταξύ της Βουλγαρίας (σύμμαχος του Άξονα), της Σερβίας που κατεχόταν από τη Γερμανία και της Αλβανίας που ελέγχονταν από την Ιταλία. Η Βουλγαρία προσάρτησε το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και προσπάθησε να την ενσωματώσει στο εθνικό της έδαφος, επιβάλλοντας μια πολιτική βουλγαροποίησης και καταστέλλοντας κάθε έκφραση ξεχωριστής μακεδονικής ταυτότητας.
Αυτή η περίοδος κατοχής χαρακτηρίστηκε από βίαιη καταστολή, αναγκαστική στρατολόγηση, εγκλεισμούς και εκτεταμένες οικονομικές δυσκολίες. Επίσης, αποτέλεσε καταλύτη για την ανάπτυξη μιας οργανωμένης αντίστασης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας (KPJ) και το μακεδονικό του παρακλάδι, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Μακεδονίας (KPM), διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στην οργάνωση ανταρτικών αποσπασμάτων για την καταπολέμηση των κατοχικών δυνάμεων του Άξονα.
Οι γυναίκες στη Μακεδονία, οι οποίες παραδοσιακά αποκλείονταν από την πολιτική και τη δημόσια ζωή, εντάχθηκαν στον απελευθερωτικό αγώνα, ιδίως μέσω του AFŽ. Το Αντιφασιστικό Μέτωπο Γυναικών, που ιδρύθηκε το 1943, έγινε μια δύναμη που κινητοποίησε τις γυναίκες όλων των εθνοτήτων και τάξεων, ώστε να υποστηρίξουν, να συμμετάσχουν και να ηγηθούν των προσπαθειών αντίστασης.
Η ιδέα της δημιουργίας μιας αντιφασιστικής οργάνωσης γυναικών στη Μακεδονία εμπνεύστηκε από παρόμοιες προσπάθειες σε άλλα μέρη της Γιουγκοσλαβίας. Η πρωτοβουλία προέκυψε στο πλαίσιο του Λαϊκού Απελευθερωτικού Αγώνα, ο οποίος επιδίωκε να συνδυάσει τη στρατιωτική αντίσταση με την πολιτική μεταμόρφωση της γιουγκοσλαβικής κοινωνίας. Το ΚΚΜ, αφοσιωμένο τόσο στην ταξική πάλη, όσο και στην εθνική απελευθέρωση, αναγνώρισε τη σημασία της κινητοποίησης των γυναικών, όχι μόνο ως παθητικών υποστηρικτριών, αλλά και ως ενεργών μαχητριών, εκπαιδευτριών και οικοδόμων της νέας σοσιαλιστικής τάξης.
Στα τέλη του 1943, σχηματίστηκαν οι πρώτες τοπικές ομάδες AFŽ σε χωριά και πόλεις της Μακεδονίας. Αυτές οι λαϊκές οργανώσεις εξαπλώθηκαν γρήγορα, οργανώνοντας τις γυναίκες για να συλλέγουν προμήθειες για τους αντάρτες, να παρέχουν ιατρική περίθαλψη, να διαδίδουν προπαγάνδα και, όλο και περισσότερο, να παίρνουν τα όπλα. Τον Δεκέμβριο του 1944, μετά την απελευθέρωση των Σκοπίων, πραγματοποιήθηκε το πρώτο Συνέδριο του Αντιφασιστικού Μετώπου Γυναικών της Μακεδονίας, σηματοδοτώντας την επίσημη ίδρυση του κινήματος ως αυτόνομου παραρτήματος του AFŽ της Γιουγκοσλαβίας.
Το AFŽ της Μακεδονίας είχε ιεραρχική δομή, αλλά λειτουργούσε με σημαντική αυτονομία σε τοπικό επίπεδο. Διαθέτει τοπικές επιτροπές σε χωριά και αστικές γειτονιές, επαρχιακές επιτροπές που εποπτεύουν ευρύτερες περιφερειακές δραστηριότητες και κεντρική επιτροπή με έδρα τα Σκόπια, η οποία συντονίζεται με την ομοσπονδιακή ηγεσία του AFŽ στο Βελιγράδι.
Η οργάνωση λειτουργούσε ως πολιτικός και κοινωνικός φορέας. Ενώ, διατηρούσε στενούς δεσμούς με το KPM, ανέπτυξε επίσης το δικό της στελεχιακό δυναμικό γυναικών ηγετών και ακτιβιστριών. Στις βασικές προσωπικότητες περιλαμβάνονταν βετεράνοι παρτιζάνοι, κομμουνιστές διανοούμενοι και αγρότισσες που ανέβηκαν στην επιφάνεια χάρη στον ακτιβισμό τους. Συναντήσεις, εκπαιδευτικά σεμινάρια, συνέδρια και εκδόσεις ήταν βασικά εργαλεία για τη διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής συνείδησης μεταξύ των γυναικών, πολλές από τις οποίες ήταν προηγουμένως αναλφάβητες ή αποκλεισμένες από τον δημόσιο διάλογο.
Τα μέλη της AFŽ διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του αντάρτικου κινήματος στη Μακεδονία. Οι γυναίκες συγκέντρωναν τρόφιμα, ρούχα και φάρμακα για τους μαχητές στα βουνά, δημιούργησαν μυστικά δίκτυα επικοινωνίας και οργάνωσαν καταφύγια και νοσοκομεία πεδίου. Σε πολλά χωριά, οι γυναίκες ανέλαβαν ηγετικούς ρόλους απουσία των ανδρών, οι οποίοι είχαν ενταχθεί στις μαχητικές δυνάμεις.
Αν και τα περισσότερα μέλη της AFŽ εργάζονταν σε ρόλους υποστήριξης των πολιτών, ένας σημαντικός αριθμός γυναικών της Μακεδονίας πήρε τα όπλα και εντάχθηκε στον Εθνικό Απελευθερωτικό Στρατό (Narodnoosloboditelna vojska). Πρόσωπα όπως, η Mirka Ginova και η Vera Jocić έγιναν εθνικές ηρωίδες. Αγαλματίδια, σχολεία και δρόμοι πήραν τα ονόματά τους προς τιμήν τους. Η ιστορία της AFŽ ενσωματώθηκε στην επίσημη ιστορική αφήγηση του σοσιαλιστικού κράτους της Γιουγκοσλαβίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην ενότητα του εθνικού αγώνα και στον ρόλο των γυναικών στην εξασφάλιση της ανεξαρτησίας και της κοινωνικής προόδου.
Ωστόσο, οι προκλήσεις που είχε να αντιμετωπίσει δεν ήταν λίγες. Το μεταπολεμικό κράτος συχνά υποβάθμιζε τις πιο ριζοσπαστικές, φεμινιστικές πτυχές της AFŽ, προτιμώντας να γιορτάζει τη συμμετοχή των γυναικών από την άποψη της εθνικής θυσίας και του καθήκοντος, παρά από την άποψη της επαναστατικής πολιτικής των φύλων.
Μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την εμφάνιση της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας στη δεκαετία του 1990, το δημόσιο ενδιαφέρον για την AFŽ μειώθηκε. Οι εθνικιστικές αφηγήσεις συχνά περιθωριοποιούσαν τους θεσμούς της σοσιαλιστικής εποχής, συμπεριλαμβανομένου του γυναικείου κινήματος. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, φεμινίστριες, μελετητές και ακτιβίστριες στη Βόρεια Μακεδονία έχουν αρχίσει να ανακτούν αυτή την κληρονομιά.
Έρευνες, εκθέσεις και προγράμματα προφορικής ιστορίας έχουν επανεξετάσει το AFŽ ως πρωτοπόρο δύναμη, τόσο στα δικαιώματα των γυναικών, όσο και στην κρατική υπόσταση της Μακεδονίας. Για πολλούς, η οργάνωση αντιπροσωπεύει έναν χαμένο ορίζοντα συλλογικής δράσης, αλληλεγγύης και ριζοσπαστικής φαντασίας.
Το Αντιφασιστικό Μέτωπο Γυναικών Μακεδονίας ήταν κάτι περισσότερο από μια βοηθητική οργάνωση σε καιρό πολέμου. Ήταν ένα επαναστατικό κίνημα που κινητοποίησε χιλιάδες γυναίκες να αγωνιστούν, τόσο για την εθνική απελευθέρωση, όσο και για την κοινωνική μεταμόρφωση. Αναδυόμενο από τη δοκιμασία του πολέμου, το AFŽ έφερε τις γυναίκες στη δημόσια ζωή, αμφισβήτησε τις πατριαρχικές νόρμες και βοήθησε να τεθούν τα θεμέλια για ένα σύγχρονο μακεδονικό κράτος.
Αν και τελικά απορροφήθηκε από τις δομές του σοσιαλιστικού κράτους και αργότερα ξεχάστηκε από πολλούς, το AFŽ παραμένει ένα κρίσιμο κεφάλαιο στην αλληλένδετη ιστορία του φεμινισμού, της αντίστασης και της οικοδόμησης του έθνους στα Βαλκάνια. Η κληρονομιά του συνεχίζει να εμπνέει όσους επιδιώκουν να κατανοήσουν πως το φύλο, η πολιτική και η ταυτότητα διαμορφώνουν τον αγώνα για έναν πιο δίκαιο κόσμο.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Barbara Jancar-Webster (1990), Women and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945, Arden Press
- Tatjana Pavlović (2013), “Women’s Antifascist Front of Yugoslavia (AFŽ): Between Myth and Reality”, Journal of Women’s History
