Της Ελένης Κοκαβέση,
Η διεθνής ευθύνη ενός κράτους για τη διενέργεια παράνομων πράξεων αποτελεί σταθερό θεσμό στο διεθνές επίπεδο. Τα κράτη δεσμεύονται να υπακούν στις διατάξεις των διεθνών οργανισμών—του ενωσιακού δικαίου, εάν αποτελούν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών εάν έχουν δεσμευτεί να υιοθετήσουν το Χάρτη— όμως τι σημαίνει πραγματικά η ευθύνη ενός κράτους για παράνομες πράξεις (wrongful acts) στο διεθνές δημόσιο δίκαιο και πώς αυτή εφαρμόζεται;
Η σημασία ευθύνης ενός κράτους σε επίπεδο διεθνούς δικαίου, οδήγησε στη συζήτηση του ζητήματος από την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου κατά την πρώτη σύνοδο του 1949. Τα άρθρα που εξήγγειλε τότε η επιτροπή, αργότερα υιοθετήθηκαν από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, η οποία έλαβε υπόψη τα Άρθρα περί ευθύνης του κράτους για διεθνώς παράνομες πράξεις, σε παράρτημα του ψηφίσματος 56/83. Τα άρθρα αυτά δεν έχουν υιοθετηθεί με τη μορφή διεθνούς συμβάσεως, διότι τα κράτη παραμένουν διστακτικά στο να δεσμευτούν σε αυτό το επίπεδο, πρόκειται όμως για την πρώτη συστημική αποτύπωση κανόνων επί του θέματος.
Πότε όμως μπορούμε να μιλάμε για την ευθύνη ενός κράτους στο δημόσιο διεθνές δίκαιο; Δύο είναι οι βασικές προϋποθέσεις στοιχειοθέτησης της ευθύνης ενός κράτους, όπως ορίζονται και στα δύο πρώτα άρθρα των Άρθρων περί ευθύνης: να παραβιάζει κάποιο κανόνα του διεθνούς δικαίου και να μπορεί να καταλογιστεί στο κράτος που τη διενεργεί. Η παραβίαση του διεθνούς δικαίου μπορεί να συντελείται με μία πράξη που τέλεσε το κράτος, μπορεί όμως και με τη μορφή παράλειψης. Η παράνομη πράξη δηλαδή, πραγματοποιείται με την άρνηση ενός κράτους να εφαρμόζει τα προβλεπόμενα από διεθνή συνθήκη, ενώ η παράλειψη μπορεί να συντελεστεί με τη μη λήψη μέτρων για προστασία ενός κανόνα διεθνούς συνθήκης.
Η πιο συχνή μορφή παράνομης πράξης ενός κράτους είναι με τη διενέργεια εχθρικών ενεργειών απέναντι σε ένα άλλο κράτος, όπως στην περίπτωση της Ρωσίας με την Ουκρανία, του Ισραήλ με τις επιθετικές ενέργειες εναντίον του λαού της Παλαιστίνης. Παράνομη πράξη αποτελεί η παραβίαση του δικαίου της θάλασσας και η παραβίαση των ορίων της υφαλοκρηπίδας, όπως στην περίπτωση της Τουρκίας με την Ελλάδα. Παραβίαση κανόνα διεθνούς δικαίου γίνεται και με τη μορφή παράλειψης, δηλαδή με τη μη εφαρμογή κανόνων διεθνών συνθηκών, όπως στην υπόθεση των Μειονοτικών σχολείων της Αλβανίας το 1935, όπου το διεθνές δικαστήριο της Χάγης τόνισε πως η Αλβανία δεν έπρεπε να παραμερίζει τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει απέναντι στις μειονότητες με τη συνθήκη του 1913.
Ο καταλογισμός ενός κράτους αποτελεί τη σύνδεση του κράτους με την παράνομη πράξη ή παράλειψη που διενήργησε. Πρέπει, δηλαδή, η παράνομη πράξη να μπορεί να καταλογιστεί στο κράτος, ώστε αυτό να φέρει ευθύνη σε διεθνές επίπεδο. Για να φέρει καταλογισμό της παράνομης πράξης που εκτέλεσε το κράτος, πρέπει η πράξη να προέρχεται από όργανα του κράτους τα οποία καταλογίζονται σε αυτό και εκτελούν εντολές για λογαριασμό του. Έτσι, το κράτος ευθύνεται για τις ενέργειες της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, όταν κατά τη διάρκεια των καθηκόντων τους παραβιάζουν διεθνείς κανόνες. Επίσης, το κράτος ευθύνεται και για πράξεις προσώπων που δεν έχουν επίσημη ιδιότητα, αλλά ενεργούν για λογαριασμό του κράτους. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση που τα πρόσωπα αυτά έχουν εξουσιοδοτηθεί από το δίκαιο του κράτους αυτού να ασκήσουν κάποια κυβερνητική λειτουργία. Στο ερώτημα εάν το όργανο πρέπει να λειτουργεί μόνο εντός των ορίων εξουσίας που του έχει ανατεθεί, η απάντηση είναι αρνητική. Τα κράτη ευθύνονται ακόμη και από τις ενέργειες που προέρχονται από αναρμόδια όργανα.
Ποιες αποτελούν τις συνέπειες της διεθνούς ευθύνης ενός κράτους σε περίπτωση που παραβιάζει διεθνείς κανόνες; Αρχικά, το κράτος αυτό υποχρεούται να σταματήσει να ενεργεί την παράνομη πράξη, παρέχοντας εγγυήσεις ότι δε θα επαναλάβει την πράξη αυτή στο μέλλον. Κατόπιν υποχρεούται να επανορθώσει το κράτος που επωμίστηκε ζημία εξαιτίας της παραβίασής του. Η επανόρθωση της ζημίας μπορεί να πραγματοποιηθεί με την επαναφορά των πραγμάτων στην πρότερη κατάσταση, με υλικές παροχές για οποιαδήποτε υλική ζημία. Τέλος, μία μορφή επανορθώσεως αποτελεί και η ικανοποίηση, η οποία μπορεί να συνίσταται σε αναγνώριση της παραβίασης, σε έκφραση μεταμέλειας, επίσημης συγνώμης κ.λπ.
Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που ένα κράτος πραγματοποιεί εχθρικές επιθέσεις σε ένα άλλο κράτος και δε συμμορφώνεται με το δίκαιο περί ευθύνης; Πώς μπορεί το κράτος που δέχεται την επίθεση να προστατευτεί; Στην περίπτωση αυτή, το Συμβούλιο Ασφαλείας θα προβεί σε συστάσεις στο επιτιθέμενο κράτος, ώστε να σταματήσει τις παράνομες πράξεις. Ύστερα, τα δύο κράτη που βρίσκονται σε πολεμική σύρραξη θα κληθούν να έρθουν σε επικοινωνία μεταξύ τους ώστε να λύσουν τις διαφορές τους με ειρηνικό τρόπο. Σε αυτήν την περίπτωση, μπορούν να αξιοποιήσουν τους ειρηνευτικούς μηχανισμούς που έχουν καταχωρηθεί στο Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών για την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών (όπως είναι οι διαπραγματεύσεις, η συνδιαλλαγή, η διαιτησία, ο δικαστικός διακανονισμός κ.λπ).
Εάν και αυτές οι προσπάθειες αποβούν άκαρπες και δε σταματήσουν οι παράνομες πράξεις και παραβιάσεις από το κράτος που επιτίθεται, τότε η διεθνής κοινότητα γνωρίζει και άλλες μορφές αντιδράσεως από πλευράς του κράτους που έχει ζημιωθεί, τα λεγόμενα αντίμετρα (counter measures). Τα αντίμετρα αποτελούν μία σειρά παράνομων πράξεων που αίρεται ο άδικος χαρακτήρας τους, επειδή χρησιμοποιούνται για να αμυνθεί και να προστατευθεί το κράτος που δέχεται επίθεση, επειδή το επιτιθέμενο κράτος δε σταματάει τις παραβιάσεις και δε συμμορφώνεται με το διεθνές δίκαιο.
Τα μέτρα αυτά εφαρμόζονται από το κράτος σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και επίθεσης από άλλο κράτος. Τα μέτρα αυτά είναι καταρχήν παράνομα, αλλά αίρεται ο άδικος χαρακτήρας επειδή λαμβάνονται ως απάντηση σε παράνομες πράξεις που υιοθετούνται από άλλο κράτος και χρησιμοποιούνται με βάση τις προϋποθέσεις του διεθνούς δικαίου. Έτσι, λοιπόν, προκειμένου τα αντίμετρα να είναι νόμιμα, πρέπει να σκοπεύουν είτε στην κατάπαυση της παραβιάσεως, είτε στην πλήρη επανόρθωση εκ μέρους του κράτους που φέρει τη διεθνή ευθύνη. Κατά τη διάρκεια της εφαρμογής τους πρέπει να χρησιμοποιούνται με βάση την αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή να είναι τα κατάλληλα και απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπιση της παράβασης και να είναι ανάλογα της παραβίασης που το κράτος έχει υποστεί.
Ειρήσθω εν παρόδω, με βάση το δίκαιο περί ευθύνης, συνάγουμε πως τα κράτη φέρουν ευθύνη για παραβιάσεις που πραγματοποιούν εις βάρος άλλου κράτους, με βάση το διεθνές δίκαιο και η συμμόρφωσή τους στους διεθνείς κανόνες είναι επιτακτική για την ομαλή συνύπαρξη των κρατών στη διεθνή έννομη τάξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Εμμανουήλ Ρούκουνας (2021), Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, 4η έκδοση, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη
