Της Άννας Σιμιτζή,
Οι σχέσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της ρωσικής ομοσπονδίας προσιδιάζουν σε έναν αέναο κύκλο αποτυχιών και επιτυχιών που άλλοτε προσλαμβάνει μορφή διπλωματικής επικοινωνίας και στρατηγικής συνεργασίας και άλλοτε περιπίπτει σε τροχιά αμείωτου ανταγωνισμού και αμοιβαίας καχυποψίας . Η ιστορική τους πορεία χαρακτηρίζεται από ψυχροπολεμικές εντάσεις, απόπειρες συνεργειών και πλήθος αντιπαραθέσεων. Στις ασταθείς και σύνθετες συνθήκες που περιβάλλουν την πορεία των αμερικανορωσικών σχέσεων, η Βορειοατλαντική συμμαχία αποτελεί διαχρονικό και κοινό σημείο αναφοράς και κόμβο κρίσιμων ανταγωνισμών.
Η μετατόπιση ισορροπίας ισχύος, από τον Ψυχρό Πόλεμο στη «ψυχρή ειρήνη» των δεκαετιών 1990–2000
Στον διπολικό κόσμο του Ψυχρού Πολέμου (1947-1991), οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών λειτούργησαν ως ηγεμονικοί πυλώνες δύο αντικρουόμενων ιδεολογικών στρατοπέδων.
Ο Οργανισμός του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ) ιδρυθείς το 1949, στον απόηχο της λήξης του αιματηρού Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανταποκρινόμενος στις τάσεις της εποχής για συνεργασία μεταξύ των δυτικών δυνάμεων, είχε πρωταρχικό στόχο να λειτουργήσει ως θεσμός για την αποτροπή της σοβιετικής επιρροής στην Ευρώπη. Παρά το γεγονός ότι η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 δημιούργησε την εντύπωση μιας μεταψυχροπολεμικής σύγκλισης, οι μετέπειτα εξελίξεις απέδειξαν την περιπλοκότητα της σχέσης.
Οι αρχικές προσπάθειες για τη δημιουργία ενός πλαισίου σύγκλισης ξεκίνησαν επί των κυβερνήσεων του Μπόρις Γέλτσιν και του Μπιλ Κλίντον, όπως αποδεικνύεται από την υπογραφή της Διακήρυξης Στρατηγικής Εταιρικής Σχέσης του 1993. Ωστόσο, η διεύρυνση του ΝΑΤΟ με την ένταξη χωρών του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, ο πόλεμος στο Κοσσυφοπέδιο (1999) και οι διχογνωμίες σε θέματα όπως το Ιράν, ο έλεγχος των εξοπλισμών και η Τσετσενία συνέβαλαν στην διαμόρφωση ενός κλίματος «ψυχρής ειρήνης». Η Ρωσία αντιλαμβάνονταν την διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς ως ένα δόλιο παιχνίδι ανταγωνισμού που αποσκοπούσε σε πλήγμα στο κύρος της Ρωσικής ομοσπονδίας, οξύνοντας την αίσθηση απειλής και καλλιεργώντας τον φόβο περικύκλωσης.
Από την πολεμική σύμπραξη στη ρήξη μετά το Ιράκ
Η άνοδος των Τζορτζ Μπους και Βλαντιμίρ Πούτιν το 2000 στην εξουσία είχε ως απόρροια την καίρια αναθέρμανση των σχέσεων των δύο δυνάμεων. Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 αναβάθμισε το πνεύμα συνεργασίας. Η εδραίωση της στρατηγικής συνεργασίας επήλθε με την ίδρυση του Συμβούλιου ΝΑΤΟ–Ρωσίας (NRC) το 2002, με σκοπό την ενίσχυση της διαφάνειας μεταξύ των δύο πλευρών. Το Συμβούλιο αποτέλεσε ένα πολιτικό και στρατιωτικό πλαίσιο διαλόγου, επιδιώκοντας την προώθηση κοινών προσεγγίσεων σε ζητήματα ασφάλειας, όπως ο έλεγχος των πυρηνικών εξοπλισμών, η καταπολέμηση της διεθνούς τρομοκρατίας και η υλοποίηση συντονισμένων επιχειρήσεων σε τρίτες χώρες. Το σχέδιο δράσης του NRC για την τρομοκρατία ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2004. Η συνεργασία σε αυτόν τον τομέα περιλάμβανε ασκήσεις και τακτικές ανταλλαγές πληροφοριών και εις βάθος διαβουλεύσεις . Στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας Cooperative Airspace, αναπτύχθηκε ένα σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών για να παρέχει διαφάνεια εναέριας κυκλοφορίας και έγκαιρη ειδοποίηση ύποπτων αεροπορικών δραστηριοτήτων
Ωστόσο, η μονομερής επέμβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003, χωρίς την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ματαίωσε την επιδίωξη για σταθερή στρατηγική συνεργασία και η Ρωσία επαναπροσδιόρισε την θέση της στην διεθνή σκηνή υιοθετώντας μια πιο επιθετική στάση.
To “Reset” Ομπάμα– Μεντβέντεφ
Η πρωτοβουλία «επανεκκίνησης» συνόδευσε τις πολιτικές Ομπάμα–Μεντβέντεφ (2008–2012) ενώ αποτέλεσε αφετηρία για εποικοδομητική συνεργασία. Ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ επιδίωξε την επαναπροσέγγιση της Ρωσίας επιλέγοντας μία πιο υποχωρητική πολιτική, προχώρησε στην διακοπή της εγκατάστασης της αμερικάνικης αντιβαλλιστικής ασπίδας στην περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης – μίας περιοχής που άμεσου ενδιαφέροντος για την ρωσική εξωτερική πολιτική που έκτοτε αποτέλεσε πεδίο διαμάχης. Η εμβάθυνση των διακρατικών συνεννοήσεων ενίσχυσε την σύμπνοια σε επιμέρους τομείς. Κατά την περίοδο “Reset” συνάφθηκε η συμφωνία ‘START’ για μείωση πυρηνικών εξοπλισμών, ενώ οι ΗΠΑ στήριξαν το αίτημα της Ρωσίας για ένταξη στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ) ωστόσο η δυναμική πορεία εξασθένησε σταδιακά μετά την επάνοδο του Πούτιν στην προεδρία.
Οι ρωσικές παράνομες ενέργειες
Η παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 από τη Ρωσία κομβικό σημείο στις σχέσεις της με τη νατοϊκή συμμαχία. Η δεδομένη ενέργεια καταδικάστηκε από πολλά κράτη συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας καθώς αποτελούσε κατάφωρη παραβίαση βασικών κανόνων του διεθνούς δικαίου . Η de facto προσάρτηση της Κριμαίας προκάλεσε την αναστολή των υπάρχοντών πρακτικών εταιρικών σχέσεων με το ΝΑΤΟ, ενώ αποτελεί καταφανή απόδειξη πως η ρωσική στρατηγική επιδιώκει τον περιορισμό της δυτικής διείσδυσης στον μετασοβιετικό χώρο . Ωστόσο, η διάλυση του Συμβούλιου (ΝRC) δεν ήταν μέρος της αντίδρασης του ΝΑΤΟ στην παράνομη προσάρτηση της χερσονήσου.
Η στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία τον Φεβρουάριου του 2022 αιτιολογείται από τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν ως η εφαρμογή μίας πολιτικής που αποσκοπεί στην διαφύλαξη των εθνικών συμφερόντων, στην εξάλειψη των ναζιστικών ομάδων και στην αποστρατικοποίηση της Ουκρανίας. Ωστόσο οι λόγοι που οδήγησαν στην προσβολή της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας διαφέρουν από τις δηλώσεις του Πούτιν περιστρέφονται κυρίως γύρω από τους φόβους Ρωσίας για την ένταξη σε δυτικούς θεσμούς καθώς η περιοχή της Ουκρανίας είναι ύψιστης γεωπολιτικής σημασίας για τη ρωσική ομοσπονδία. Ειδικότερα, η Ρωσία επιδιώκει την αποτροπή της ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ αφού αυτό θα συνεπάγεται με την περικύκλωση της Ρωσίας από τις ΗΠΑ και την απώλεια της ζώνης επιρροής ενός όμορου κράτους. Με αυτήν την παράνομη ενέργεια η Ρωσία αποσκοπεί στην επιβολή ενός καθεστώτος ουδετερότητας στην Ουκρανία.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μετέβαλε καθοριστικά τις ισορροπίες ισχύος και έθεσε νέα διλλήματα ασφάλειας σε διεθνές επίπεδο, προκαλώντας τον εκτροχιασμό των σχέσεων της Ρωσίας με το ΝΑΤΟ και άλλους διεθνείς θεσμούς. Η πολύκροτη επίθεση επέφερε κυρώσεις για το Ρωσικό κράτος και προκάλεσε την αντίδραση της διεθνούς κοινότητας.
Η περίοδος Τραμπ και η επάνοδος το 2025
Η πρώτη προεδρία Τραμπ (2017–2021) χαρακτηρίστηκε από αμφισημία. Σε δημόσιες δηλώσεις του ο ίδιος εμφανιζόταν φιλικά διακείμενος προς τον Ρώσο Πρόεδρο, οι θεσμικοί μηχανισμοί των ΗΠΑ (Κογκρέσο, Πεντάγωνο) επέβαλαν κυρώσεις ενώ παρείχαν στρατιωτική ενίσχυση την Ουκρανία. Η διοίκηση Τραμπ προμήθευσε πυραύλους Javelin, ενώ το 2020 εγκρίθηκαν νέα πακέτα κυρώσεων για την υπόθεση Ναβάλνι και τις ρωσικές κυβερνο -επιθέσεις.
Με την επάνοδο του Τραμπ το 2025, παρατηρείται νέα καμπή. Παρά τις προεκλογικές του δηλώσεις για τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία, οι στρατηγικές επιλογές του Αμερικανού προέδρου εμφάνισαν αντιφάσεις. Σε συνάντηση με τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι στον Λευκό Οίκο το Φεβρουάριο 2025, ο Τραμπ ανέφερε ότι έχει προμηθεύσει πυραύλους στην Ουκρανία σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, ενώ ταυτόχρονα φέρεται να έχει ξεκινήσει άτυπες συνομιλίες για επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεων ΗΠΑ–Ρωσίας, εν μέσω έντονης κριτικής από το Κογκρέσο και τους συμμάχους του ΝΑΤΟ.
Ο επαναπροσδιορισμός των κατευθυντήριων γραμμών της αμερικανικής διπλωματίας και η πιθανή αναστολή στήριξης προς την Ουκρανία, αποτελούν σπάνιο φαινόμενο στην εξωτερική πολιτική μεγάλων δυνάμεων. Η ανασφάλεια που προκύπτει επηρεάζει όχι μόνο την Ουκρανία αλλά και το ίδιο το ΝΑΤΟ, το οποίο καλείται να επαναπροσδιορίσει το ρόλο του χωρίς την απρόσκοπτη ηγεσία των ΗΠΑ.
Το ΝΑΤΟ ως σταθερός και μεταβαλλόμενος θεσμός
Η σταδιακή διεύρυνση του ΝΑΤΟ (1999, 2004, 2009, 2017, 2023) και η ένταξη της Φινλανδίας και Σουηδίας, προσέδωσαν νέα δυναμική στη Συμμαχία ταυτόχρονα και νέα πεδία αντιπαράθεσης με τη Ρωσία. Η Μόσχα αντιλαμβάνεται πλέον το ΝΑΤΟ όχι μόνο ως στρατηγική απειλή, αλλά και ως εργαλείο επίδειξης της αμερικανικής ηγεμονίας.
Η βορειοατλαντική συμμαχία σταθερά υποστηρίζει την εύρεση λύσης μέσω διαλόγου, διατηρώντας ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με την Μόσχα και επιβάλλοντας, αποσκοπεί στην αποτροπή, αλλά όχι τη ρήξη.
Συνολική αποτίμηση
Η επιστροφή Τραμπ, ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι επεκτατικές βλέψεις της Ρωσίας, διαμορφώνουν ένα νέο γεωπολιτικό σκηνικό. Σε αυτό το πλαίσιο, το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ αδυνατούν να θεωρήσουν τη Ρωσία έμπιστη συμμαχική δύναμη. Η Ρωσική Ομοσπονδία ως αναθεωρητική δύναμη αποτελεί την πιο σημαντική και άμεση απειλή για την ασφάλεια των Συμμάχων και για την ειρήνη και τη σταθερότητα στον ευρωατλαντικό χώρο.
Η πρόκληση των επόμενων ετών σχετίζεται με την ένταξη της Ρωσίας σε ένα σύστημα παγκόσμιας ασφάλειας όπου θα συνυπάρχουν οι ΗΠΑ και Ρωσία με την προϋπόθεση βέβαια, η τελευταία να συμμορφωθεί πλήρως με τις επιταγές του διεθνούς δικαίου.
Η προσάρτηση της Κριμαίας και η εισβολή στην Ουκρανία και την Γεωργία καταδεικνύουν ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής το οποίο ταυτίζεται με την προάσπιση των γεωπολιτικών και οικονομικών συμφερόντων της Ρωσίας στις περιοχές που την περιβάλλουν εξαντλώντας όλα τα δυνατά μέσα και προβαίνοντας ακόμη και στην χρήση στρατιωτικής ισχύος.
Οι σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, χαρακτηρίζονται από δομικό ανταγωνισμό και στρατηγική δυσπιστία. Η ιστορική εμπειρία αποκαλύπτει ότι οι προσπάθειες να ξεφύγουν από το μοντέλο του Ψυχρού Πολέμου ήταν διάσπαρτες, ασύνδετες και τελικά μη βιώσιμες.
Η λειτουργία των θεσμών που πλαισίωσαν τη συνεργασία δύναται να χαρακτηρισθεί μάλλον ανεπαρκής. Κατά συνέπεια, η επανάληψη ιστορικών παραλύσεων καθίσταται η πιο ρεαλιστική εξέλιξη, εκτός εάν δημιουργηθεί ένα νέο αυστηρό θεσμικό πλαίσιο με αποτελεσματικούς μηχανισμούς επιβολής κυρώσεων και σύγχρονα μέσα επίλυσης διαφορών, γεμίζοντας το θεσμικό κενό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «ΟΥΚΡΑΝΙΑ , η ρωσική εισβολή και ο πόλεμος της προπαγάνδας, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ, Έτος κυκλοφορίας : 2022
- «ΡΩΣΙΑ – Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΧΘΡΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ», ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, Έτος κυκλοφορίας : 2022.
- «Η ΡΩΣΙΑ ΣΗΜΕΡΑ», ΜΑΝΟΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ, Έτος κυκλοφορίας : 2010
-
Relations with Russia, ΝΑΤΟ, διαθέσιμο εδώ
-
Το νέο δόγμα Πούτιν στην εξωτερική πολιτική: Τι λέει για Ρωσία, ΗΠΑ, Κίνα και Ευρώπη, iΕιδήσεις, διαθέσιμο εδώ
