Της Άννας Ηλίου,
Η ειδωλο-απτική συναισθησία (Mirror-Touch Synesthesia – MTS) αποτελεί μια σπάνια, αλλά εντυπωσιακή νευρολογική ιδιαιτερότητα, όπου το άτομο αισθάνεται σωματικά αγγίγματα στο ίδιο του το σώμα όταν παρατηρεί την αφή σε άλλους ανθρώπους. Αυτή η ασυνήθιστη αλληλεπίδραση μεταξύ αισθητηριακής αντίληψης και παρατήρησης, αφορά περίπου το 1,6% του γενικού πληθυσμού, με τους ερευνητές να εξετάζουν το φαινόμενο, τόσο από νευροεπιστημονική, όσο και από ψυχολογική σκοπιά.
Η MTS ανήκει στο ευρύτερο φάσμα της συναισθησίας, μιας κατάστασης στην οποία δύο ή περισσότερα αισθητηριακά συστήματα συνδέονται με τρόπο που οδηγεί σε αντιληπτικά φαινόμενα πέρα από τα συνηθισμένα. Στην MTS, η παρατήρηση ενός ατόμου που δέχεται άγγιγμα (π.χ. στο πρόσωπο ή το χέρι) οδηγεί σε άμεση και συνειδητή εμπειρία της ίδιας αφής στο αντίστοιχο σημείο του σώματος του παρατηρητή.
Υπάρχουν δύο κύριοι τύποι MTS:
- Καθρεπτικός: Η αφή βιώνεται στο συμμετρικό (αντίθετο) σημείο του σώματος, σαν να βλέπει κανείς τον εαυτό του σε καθρέφτη.
- Ανατομικός: Η αφή βιώνεται στο ίδιο σημείο που παρατηρείται το άγγιγμα στο σώμα του άλλου (ομόπλευρα).
Και στις δύο περιπτώσεις, οι αντιδράσεις είναι αυτόματες, επαναλαμβανόμενες και παρούσες από την παιδική ηλικία.
Νευρολογικοί μηχανισμοί
Το φαινόμενο της ειδωλο-απτικής συναισθησίας ερμηνεύεται κυρίως μέσω της λειτουργίας των λεγόμενων κατοπτρικών νευρώνων (mirror neurons). Αυτοί οι νευρώνες ενεργοποιούνται, τόσο όταν ένα άτομο εκτελεί μια πράξη, όσο και όταν παρατηρεί κάποιον άλλον να την εκτελεί. Στον άνθρωπο, η ύπαρξη ενός «σωματοαισθητικού καθρεπτικού συστήματος» έχει επιβεβαιωθεί — ενεργοποιείται, όχι μόνο όταν βιώνουμε αφή, αλλά και όταν παρατηρούμε την αφή σε άλλους.
Σε άτομα με MTS, παρατηρείται υπερδιεγερσιμότητα στις περιοχές του εγκεφάλου που επεξεργάζονται την αφή, κυρίως στον πρωτογενή και δευτερογενή σωματοαισθητικό φλοιό. Μελέτες απεικόνισης εγκεφάλου (fMRI) σε άτομα με MTS έχουν δείξει ότι αυτές οι περιοχές παρουσιάζουν υψηλότερη ενεργοποίηση όταν βλέπουν άγγιγμα σε άλλους, σε σύγκριση με τα άτομα χωρίς MTS.
Το φαινόμενο φαίνεται, επίσης, να σχετίζεται με τη νευρολειτουργική εμπλοκή του πρόσθιου νησιωτικού φλοιού και της κροταφοβρεγματικής συμβολής· περιοχών-κλειδιά για την ενσυναίσθηση, την αναπαράσταση του σώματος και τη διάκριση του εαυτού από τον άλλο. Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος έχει συνδεθεί με την αίσθηση του «τι είναι δικό μου» (ιδιοκτησία του σώματος), ενώ η δεύτερη συμβάλλει στο να αντιλαμβανόμαστε αν μια ενέργεια προέρχεται από τον εαυτό μας ή από κάποιον άλλο. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος των ατόμων με MTS φαίνεται να ταυτίζεται τόσο έντονα με τον άλλον, ώστε τα όρια ανάμεσα στο «εγώ» και στο «εσύ» να γίνονται ασαφή.
Παράλληλα, έχει διαπιστωθεί ότι η εμπειρία της ειδωλο-απτικής συναισθησίας ενεργοποιείται πιο έντονα όταν το άτομο παρατηρεί πραγματικούς ανθρώπους να δέχονται άγγιγμα και όχι άψυχα αντικείμενα, όπως κούκλες ή τεχνητά μέλη. Αυτό υποδηλώνει ότι η MTS δεν βασίζεται μόνο στην αισθητηριακή μίμηση της αφής, αλλά και σε μηχανισμούς που σχετίζονται με την κοινωνική αναγνώριση και την ταύτιση με το άλλο πρόσωπο.
Θολά όρια Εαυτού και Άλλου
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και εντυπωσιακά ευρήματα στη μελέτη της MTS αφορά τη σχέση της με την έννοια του εαυτού. Σε ένα ιδιαίτερο πείραμα, ζητήθηκε από συμμετέχοντες να παρακολουθήσουν ένα βίντεο όπου ένα άγνωστο πρόσωπο δεχόταν άγγιγμα στο μάγουλο. Τα άτομα με MTS βίωσαν αυτό το άγγιγμα σαν να το ένιωθαν στο δικό τους πρόσωπο. Στη συνέχεια, τους παρουσιάστηκαν φωτογραφίες που ήταν αποτέλεσμα μίξης του δικού τους προσώπου με αυτό του ξένου — κάποιες εικόνες περιείχαν περισσότερο «εαυτό», άλλες περισσότερο «άλλον».
Αυτό που παρατηρήθηκε ήταν εντυπωσιακό: οι συμμετέχοντες με MTS αναγνώριζαν ως «δικό τους πρόσωπο» εικόνες που περιείχαν περισσότερα χαρακτηριστικά του άλλου, σε σχέση με την αρχική τους κρίση πριν το βίντεο. Η εμπειρία του να βλέπουν ένα πρόσωπο να δέχεται άγγιγμα και να αισθάνονται οι ίδιοι αυτή την αφή, τους οδήγησε στο να «ενσωματώσουν» το πρόσωπο του άλλου στη δική τους αυτοεικόνα.
Αυτό το φαινόμενο, γνωστό ως «ψευδαίσθηση ενσωμάτωσης προσώπου» (enfacement illusion), αποκαλύπτει ότι η αίσθηση της ταυτότητας και της εικόνας του εαυτού είναι δυναμική και εύπλαστη. Σε MTS άτομα, αυτή η αναδιαμόρφωση συμβαίνει πιο εύκολα, επειδή ο εγκέφαλός τους δεν κάνει ξεκάθαρο διαχωρισμό μεταξύ της προσωπικής σωματικής εμπειρίας και της παρατήρησης του άλλου.
Αυτό ενισχύει την επιστημονική άποψη ότι η αναπαράσταση του εαυτού διατηρείται και ανανεώνεται μέσω των πολυαισθητηριακών εμπειριών, δηλαδή με το πώς βλέπουμε, ακούμε και αισθανόμαστε τον εαυτό μας μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο. Στην περίπτωση της ειδωλο-απτικής συναισθησίας, αυτές οι εμπειρίες είναι τόσο διαπεραστικές, ώστε το «ποιος είμαι» επηρεάζεται έντονα από το ποιον βλέπω και τι αισθάνομαι για αυτόν.
Το Εσύ μέσα στο Εγώ
Η ειδωλο-απτική συναισθησία δεν μας δείχνει απλώς πώς λειτουργεί ένας διαφορετικός εγκέφαλος, μας αποκαλύπτει κάτι πιο βαθύ: ότι τα όρια ανάμεσα στον εαυτό και τον άλλο δεν είναι πάντα εκεί που νομίζουμε. Σε έναν κόσμο που διψά για περισσότερη κατανόηση και λιγότερη αποξένωση, ίσως ο ορισμός της ενσυναίσθησης δε θα έπρεπε να είναι απλώς το «νιώθω όπως εσύ», αλλά το «σε νιώθω, επειδή είσαι και λίγο εγώ». Κι αν αυτό δεν είναι η πιο ανθρώπινη εκδοχή του καθρέφτη, τότε τι είναι;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Mirror-Touch Synesthesia, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- Mirror-touch synaesthesia changes representations of self identity, Neuropsychologia, διαθέσιμο εδώ
- Mechanisms of self-other representations and vicarious experiences of touch in mirror-touch synesthesia, Frontiers in Human Neuroscience, διαθέσιμο εδώ
