Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Πολλοί κατά καιρούς έχουν επιχειρήσει να αποδώσουν μία θεμελιώδη, σαφή και οικουμενική έννοια στην πραγματικότητα και εν τέλει… στον ίδιο τον άνθρωπο. Μάλιστα, πάω στοίχημα πως πολλοί άνθρωποι εκεί έξω ενστερνίζονται τη μία ή την άλλη θέση, χωρίς στ’ αλήθεια να γνωρίζουν πού βασίζεται και ποιος είναι ο στοχαστής που βρίσκεται πίσω από τη συγκεκριμένη θέση.
Ωστόσο, εάν ένα πράγμα αξίζει να θεωρηθεί ως ταλέντο και δεξιότητα ενός συγγραφέα ή θεωρητικού αυτό δεν είναι άλλο από την κριτική ικανότητα να συνθέτει και να συνυφαίνει διάφορες έννοιες και νοήματα, το πάντρεμα των οποίων μας προσφέρει μία νέα πνοή στα ήδη υπάρχοντα νοήματα. Μία τέτοια αξιόλογη προσπάθεια είναι και το νέο βιβλίο του συγγραφέα William Egginton, Άγγελοι & σκακιστές: Ο Μπόρχες, ο Χάιζενμπεργκ, ο Καντ και η θεμελιώδης φύση της πραγματικότητας (μτφρ. Πέτρου Γεωργίου), το οποίο κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τον φετινό Απρίλιο και το οποίο μπορείτε να βρείτε διαθέσιμο στα ράφια των Εκδόσεων Πατάκη.
Πριν ξεδιπλώσουμε τις πολύπλοκες θεωρητικές έννοιες που αναπτύσσονται καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, ας ξεκινήσουμε με ορισμένα βασικά στοιχεία για τον ταλαντούχο συγγραφέα του σημερινού βιβλίου, William Egginton. Πέρα από καθηγητής στην Έδρα Ανθρωπιστικών Σπουδών Decker, αποτελεί ακόμη διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών Αλεξάντερ Γκρας (Alexander Grass Humanities Institute) του Πανεπιστημίου Τζον Χόπκινς (Johns Hopkins University, ΗΠΑ). Επιπρόσθετα, στο συγγραφικό του έργο συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων τα How the World Became a Stage (2003), Perversity and Ethics (2006), A Wrinkle in History (2006), The Philosopher’s Desire (2007), The Theater of Truth (2010) και In Defense of Religious Moderation (2011). Φυσικά, αν κρίνει κανείς από το συγγραφικό του αποτύπωμα, διαπιστώνεται εύκολα πως αντικείμενα απασχόλησής του αποτελούν θέματα ηθικής, αλήθειας και ιστορίας.
Το βιβλίο που εξετάζεται σήμερα δεν αποτελεί εξαίρεση αυτού του κανόνα· είναι φιλοσοφικό, επιστημονικό, πυκνό σε νόημα με πολύπλευρη προσέγγιση, το οποίο αγγίζει πολλά θέματα και με διαφορετικές οπτικές γωνίες. Πρωταγωνιστές του αποτελούν τρία από τα σημαντικότερα πρόσωπα της σύγχρονης ιστορίας, τα οποία έχουν συμβάλει, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, τόσο στις επιστήμες τους όσο και σε ολόκληρη την ανθρωπότητα με τα ευρήματα και τις θεωρητικές τους ανακαλύψεις. Τρεις κόσμοι ενώνονται και ποιοι είναι αυτοί; Η ποίηση, η φυσική και η φιλοσοφία. Και ποιοι τις ενσαρκώνουν; ο Λουίς Μπόρχες, ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ και ο Ιμμάνουελ Καντ.
Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899–1986), Αργεντίνος συγγραφέας, ποιητής και δοκιμιογράφος, θεωρείται από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ού αιώνα. Με επιρροή από τον ιδεαλισμό, η καλλιτεχνική του κληρονομιά επεκτείνεται στους τομείς της φιλοσοφίας, της μυθολογίας, ακόμη και της μεταφυσικής. Από την άλλη μεριά, ο Γερμανός φυσικός, Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, (1901-1976) είναι κυρίως γνωστός ως ο θεμελιωτής της Κβαντομηχανικής. Τόσο σπουδαίο ήταν το έργο του, που ο ίδιος τιμήθηκε με Νόμπελ Φυσικής το 1932! Τέλος, στη σφαίρα της φιλοσοφίας, τα ηνία κατέχει ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804), ένας θεωρητικός του Διαφωτισμού και εμπεριστατωμένα από τους σημαντικότερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Υπήρξε θεμελιωτής της Κριτικής Φιλοσοφίας, ενώ παράλληλα επιδίωξε να γεφυρώσει τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό.
Σε αυτό το σημείο, ο αναγνώστης εύλογα θα αναρωτηθεί για το ποια είναι η κοινή τους ανησυχία. Με εντελώς διαφορετική αφετηρία και ιστορία του καθενός, τα τρία αυτά πνεύματα ενδιαφέρθηκαν για ζητήματα σχεδόν ανεπίλυτα, όπως είναι η φύση της ελεύθερης βούλησης, η πραγματικότητα —και οι παραξενιές της—, τα όρια του νου και η έννοια του «εαυτού». Το κοινό τους στοιχείο; Ο καθένας κυνηγά να βρει την αλήθεια… Για τον Αργεντίνο ποιητή όλα ξεκίνησαν με τον βάναυσο χωρισμό από την τότε σχέση του και επίσης διάσημη ποιήτρια, Νόρα Λάνχε. Με ένα συναισθηματικό βάρος να τον συνοδεύει μετά την ερωτική απογοήτευση, ο Μπόρχες συνειδητοποιεί κάτι: ο έρωτας είναι άρρηκτα συνυφασμένος με την απώλεια. Στην αντίπερα όχθη, ο φυσικός της παρέας μέσα σε πυρετώδεις ρυθμούς κάνει τη δική του ανακάλυψη: μια πλήρης και απόλυτα ορθή περιγραφή της πραγματικότητας είναι εντελώς ανέφικτη. Τελευταίος —και καλύτερος—, ο Πρώσος Ιμμάνουελ Καντ συνειδητοποιεί πως οι αντιλήψεις μας δεν είναι πράγματα του κόσμου, αλλά εκδοχές αυτών των πραγμάτων, νοερά δημιουργήματά μας στον χώρο και στον χρόνο. Στην ουσία, σύμφωνα με την επέκτασή του, οι τελευταίοι δεν αποτελούν αντικειμενικές πραγματικότητες.
Καταληκτικά, τα έργα και των τριών περιστρέφονται γύρω από μία λογική: η αντικειμενική πραγματικότητα του «εκεί έξω» δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα που τη βιώνουμε εμείς οι ίδιοι. Μπορεί και οι τρεις να έχουν πολύ διαφορετικές καταβολές, ωστόσο μοιράζονται το κοινό ενδιαφέρον για να δώσουν απάντηση σε μερικά από τα μεγαλύτερα αινίγματα της ανθρωπότητας.
