Της Ζαμπέτας Παπασταύρου,
Η ποινική δικαιοσύνη της Ελλάδας οφείλει να συνδυάζει την παιδοκεντρική προσέγγιση με την ανάγκη για κοινωνική ασφάλεια και λογοδοσία. Ο ανήλικος που εμπλέκεται σε εγκληματική δραστηριότητα βρίσκεται υπό ιδιαίτερη νομική και κοινωνική πίεση, καθώς η δικαιοσύνη τον αντιμετωπίζει όχι μόνο ως δράστη αλλά και ως πρόσωπο με αναπτυξιακές ανάγκες και δικαιώματα. Η Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού (CRC – άρθρα 37–40) και η Οδηγία 2016/800/ΕΚ θέτουν σαφείς κατευθύνσεις προς αυτή την κατεύθυνση, διασφαλίζοντας διαδικαστική και προστατευτική δικαιοσύνη προσαρμοσμένη στην ηλικία.
Σύμφωνα με τον ελληνικό Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (ΚΠΔ – άρθρα 119 επ.), η ποινική διαδικασία για ανηλίκους έχει ως προτεραιότητα την αποφυγή της ισοπεδωτικής μεταχείρισης. Ο θεσμός ανακριτή ανηλίκων και το αμιγώς ειδικευμένο δικαστήριο προετοιμάζονται να προσεγγίσουν τον ανήλικο με κοινωνικο-εκπαιδευτική διάθεση. Το ελληνικό δίκαιο παρέχει αποκλειστική βάση στην επανένταξη, όπως προκύπτει και από την «ευρωπαϊκή προσέγγιση της παιδοκεντρικής δικαιοσύνης» που ενστερνίζεται το κράτος δικαίου. Ωστόσο, στην πράξη παρατηρείται έλλειψη υλικοτεχνικής και προσωπικού υποστήριξης στο σύστημα επιμέλειας και επανένταξης – στοιχείο που επισημαίνει και η UNICEF.
Παράλληλα, η ελληνική νομοθεσία προβλέπει ότι ένα ανήλικο πρόσωπο (ηλικίας 15–18 ετών) μπορεί να αντιμετωπιστεί ως δράστης με επιβολή αυστηρών ποινών, ακόμη και φυλάκιση. Ωστόσο, η δυναμική μεταξύ παιδιού και δράστη αντιστοιχεί σε ένα αναμορφωτικό μοντέλο, όπου το κύριο μέλημα είναι η επανένταξη και όχι η τιμωρία. Πτυχές όπως ο κοινωνικός περίγυρος, η ψυχοαναπτυξιακή κατάσταση και οι κίνητρες της πράξης αξιολογούνται και λαμβάνονται υπόψη κατά την επιμέτρηση της ποινής σύμφωνα με το άρθρο 79 ΠΚ.
Ο πυρήνας του διλήμματος έγκειται στη διαφορά ανάμεσα σε μια παιδοκεντρική προσέγγιση, η οποία αναγνωρίζει τον ανήλικο ως άτομο σε διαδικασία ανάπτυξης, και στη σκληρή κατασταλτική ρυθμιστική προσέγγιση, που προκρίνει τη δημόσια ασφάλεια και την αποτροπή. Η CRC (άρθρο 3) και η Οδηγία 2016/800/ΕΚ απαιτούν στις δικαστικές διαδικασίες να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον του παιδιού, διασφαλίζοντας κατάλληλη πλατφόρμα και προσωπικό που θα ανταποκρίνονται στην ηλικία και τις εμπειρίες του ανηλίκου. Εκεί όπου το ελληνικό δίκαιο υστερεί είναι στις συνθήκες κράτησης και στην έλλειψη επανένταξης: τα κέντρα κράτησης συχνά στερούνται ευρωπαϊκών προδιαγραφών, ενώ η επιστροφή τους στην κοινότητα μετά τη φυλάκιση γίνεται χωρίς υποστηρικτικά δίκτυα.
Τα ευρωπαϊκά πρότυπα δείχνουν το δρόμο: η Σκωτία απαγόρευσε τη φυλάκιση ανηλίκων κάτω των 18 ετών, επιλέγοντας εναλλακτικά ένα σύστημα ασφαλούς διαμονής και φροντίδας, με “hearings” που επιλύουν υποθέσεις βάσει αναπτυξιακής προοπτικής. Η πρακτική αυτή ενσωματώνει θεωρία και πρακτική, επιβεβαιώνοντας ότι το παιδί ως δράστης απαιτεί ξεχωριστό χειρισμό και όχι τιμωρητική αντιμετώπιση.
Κατά την επιμέτρηση της ποινής, η προσωπικότητα του ανηλίκου – και ειδικά η ψυχοκοινωνική και αναπτυξιακή του κατάσταση – αποκτά καθοριστική σημασία. Η έκθεση της Ε.Ε. τονίζει ότι χωρίς ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη εξειδικευμένων ομάδων, οι αποφάσεις κρίνονται βραχυπρόθεσμα και μη ολοκληρωμένες. Μέτρα αναμορφωτικά, όπως η υποχρεωτική παρακολούθηση σχολής, η ψυχική υποστήριξη και η ψυχικοκοινωνική ενσωμάτωση, μπορούν να διαμορφώσουν το κατάλληλο πλαίσιο για μία αλήθεια της ποινής που δεν απομονώνει τον ανήλικο αλλά τον ενσωματώνει πίσω στην κοινότητα.
Ωστόσο, η προβληματική πλευρά έγκειται στον κίνδυνο στιγματισμού. Παράδειγμα αποτελεί η άδικη σκιαγράφηση ως «επικίνδυνου» ή «ασύμμετρου» όταν δεν εξετάζονται οι οικογενειακές ή κοινωνικές δυσκολίες ως παράγοντες. Η νομολογία προσπαθεί να διορθώσει τέτοια παραβλέψεις: σε σχετικές αποφάσεις, αναγνωρίζεται η ανάγκη αναλογικής ποινής και εκτίμησης των αναμορφωτικών δυνατοτήτων, ιδιαίτερα αν η πράξη έγινε χωρίς προηγούμενη εγκληματική συμπεριφορά.
Η ελληνική αστική νομολογία δεν έχει έως σήμερα καταγράψει συχνές αποφάσεις για ειδικές μεταχειρίσεις ανηλίκων, όπως άλλες δικαιοδοσίες. Ωστόσο, εφαρμογές αναφορικά με το άρθρο 79 ΠΚ καταδεικνύουν ότι τα πιστοποιητικά κοινωνικής συμπεριφοράς, το ψυχολογικό προφίλ και η εκπαίδευση αποτελούν κρίσιμους δείκτες στην απόφαση. Το αναμορφωτικό μέτρο της εγγύησης ανηλίκου, για παράδειγμα, χρησιμοποιείται τόσο ως μια μορφή προστατευτική όσο και ανακριτική, δίνοντας προτεραιότητα στην επανένταξη αντί της φυλάκισης όταν το δικαστήριο το κρίνει αναγκαίο.
Η Ελλάδα έχει δημιουργήσει ένα κανονιστικό πλαίσιο που συνδυάζει παιδοκεντρική δικαιοσύνη και ποινική ευθύνη, αλλά η εφαρμογή του παραμένει ανισοβαρής. Η κρίσιμη τομή βρίσκεται στην εδραίωση μιας παιδοκεντρικής κουλτούρας, όπου οι αποφάσεις δεν αφορούν μόνο την ποινή αλλά και την επανένταξη και πρόληψη. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτούνται: εκπαιδευμένα δικαστήρια και ανακριτές, ενίσχυση υποστηρικτικών δομών, αποφυγή φυλάκισης για ανηλίκους με ασφαλείς εναλλακτικές, και αναμόρφωση της κοινοτικής κουλτούρας απέναντι στον ανήλικο δράστη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Council of Europe, Council Directive 2003/86/EC on the right to family reunification, Official Journal L 251, 12–18, διαθέσιμο εδώ
- European Court of Human Rights, M.A. v. Denmark [Grand Chamber], No. 6697/18, διαθέσιμο εδώ
- European Council on Refugees and Exiles (ECRE). Family reunification for beneficiaries of international protection [AIDA Report]. διαθέσιμο εδώ
