Του Βλάντισλαβ Αφισίδη,
Τον Ιούνιο του 1982, η ιστορία της Μέσης Ανατολής σημαδεύτηκε ανεξίτηλα από μία πολεμική επιχείρηση που ξεκίνησε ως επίδειξη ισχύος και έληξε ως τραύμα: η εισβολή του Ισραήλ στον Λίβανο. Υπό την ονομασία «Ειρήνη για τη Γαλιλαία», το Ισραήλ επιδίωξε να εξαλείψει την απειλή της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ), η οποία είχε εγκατασταθεί στον νότιο Λίβανο. Ωστόσο, οι εξελίξεις ξεπέρασαν τους αρχικούς στόχους, γεννώντας νέα μέτωπα, νέες μνήμες και νέες μορφές βίας.
Πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο
Η παρουσία της ΟΑΠ στον Λίβανο από το 1970 είχε καταστήσει τον Νότιο Λίβανο προπύργιο παλαιστινιακής δράσης κατά του Ισραήλ. Παράλληλα, ο Λίβανος τελούσε υπό τον ζυγό ενός παρατεταμένου εμφυλίου πολέμου, όπου χριστιανικές, μουσουλμανικές, παλαιστινιακές και συριακές δυνάμεις συγκρούονταν, διαμορφώνοντας μια χαοτική κατάσταση. Το Ισραήλ, υπό την κυβέρνηση του Μεναχέμ Μπεγκίν σχεδίαζε μια στρατιωτική επέμβαση με στόχο όχι απλώς την εκκαθάριση της ΟΑΠ από τα σύνορα, αλλά και την αναδιάταξη της πολιτικής σκηνής του Λιβάνου υπέρ των Χριστιανών Μαρωνιτών.
Στρατιωτική επιχείρηση και πολιορκία της Βηρυτού
Η στρατιωτική επιχείρηση «Ειρήνη για τη Γαλιλαία» ξεκίνησε στις αρχές Ιουνίου 1982, μετά την απόπειρα δολοφονίας του ισραηλινού πρέσβη στο Λονδίνο, Σλόμο Αργκόφ. Παρότι η επίθεση αποδόθηκε σε φράξια αντίπαλη της Φατάχ, το Ισραήλ την αξιοποίησε ως πρόσχημα για να εξαπολύσει επίθεση κατά της ΟΑΠ. Η κυβέρνηση του Μεναχέμ Μπέγκιν υποστήριξε ότι η επιχείρηση στοχεύει στην απομάκρυνση των παλαιστινιακών ενόπλων από τα ισραηλινά σύνορα.
Ωστόσο, η εισβολή δεν περιορίστηκε σε αυτόν τον σκοπό. Οι ισραηλινές δυνάμεις προχώρησαν βαθύτερα μέσα στον Λίβανο, φτάνοντας ως τη Βηρυτό, την πρωτεύουσα. Η επίθεση στη Βηρυτό δεν ήταν απλά στρατιωτική κίνηση, αλλά στόχευε στον έλεγχο της πολιτικής σκηνής του Λιβάνου. Το Ισραήλ συνεργάστηκε στενά με τις χριστιανικές μαρωνίτικες πολιτοφυλακές, ειδικά με τους Φαλαγγίτες, που είχαν έντονη εχθρότητα προς την ΟΑΠ. Αυτή η συνεργασία ήταν κρίσιμη για να εδραιωθεί μια φιλοϊσραηλινή ηγεσία στο Λίβανο υπό τον Μπασίρ Ζεμαγιέλ. Η πολιορκία της Βηρυτού κράτησε πολλές εβδομάδες και προκάλεσε τεράστιες καταστροφές με μεγάλο αριθμό νεκρών αμάχων, ενώ η περιοχή του νότιου Λιβανού ήταν υπό ισραηλινή κατοχή μέχρι το 2000.
Η αποχώρηση της ΟΑΠ από τη Βηρυτό
Μετά την πολιορκία και την πτώση της Βηρυτού τον Αύγουστο του 1982, οι ισραηλινές δυνάμεις πέτυχαν έναν από τους βασικούς στρατηγικούς τους στόχους: την απομάκρυνση της OAΠ από τον Λίβανο. Κατόπιν διαπραγματεύσεων που ανέλαβε ο Αμερικανός μεσολαβητής Φίλιπ Χάμπροκ και με τη μεσολάβηση της διεθνούς κοινότητας, επιτεύχθηκε συμφωνία για την αποχώρηση της ΟΑΠ. Η αποχώρηση πραγματοποιήθηκε με την εποπτεία πολυεθνικής δύναμης υπό τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Γαλλία και την Ιταλία, με σκοπό την ασφαλή μεταφορά των Παλαιστινίων μαχητών προς την Τυνησία και άλλες αραβικές χώρες.
Ο σκοπός αυτής της συμφωνίας ήταν διπλός: αφενός να τερματιστεί η στρατιωτική παρουσία της ΟΑΠ στον Λίβανο, και αφετέρου να εξασφαλιστεί η προστασία των αμάχων Παλαιστινίων που θα παρέμεναν στα προσφυγικά στρατόπεδα. Παρ’ όλα αυτά, λίγες εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση της αποχώρησης, η πολυεθνική δύναμη αποχώρησε επίσης, αφήνοντας τους αμάχους ουσιαστικά απροστάτευτους.
Η Σφαγή της Σάμπρα και της Σατίλα
Μετά την κατάληψη της Βηρυτού, η πολιτική κατάσταση στη χώρα ήταν εξαιρετικά τεταμένη. Ο Μπασίρ Ζεμαγιέλ, αρχηγός της ένοπλης πολιτοφυλακής των Φαλαγγιτών, στενός συνεργάτης των Ισραηλινών, είχε εκλεγεί Πρόεδρος του Λιβάνου το 1982 με την υποστήριξη του Ισραήλ, σε μια προσπάθεια να διαμορφωθεί μια νέα φιλοϊσραηλινή κυβέρνηση. Ωστόσο, στις 14 Σεπτεμβρίου 1982, δολοφονήθηκε μέσα στη Βηρυτό, γεγονός που κλόνισε την πολιτική κατάσταση και οδήγησε σε έκρηξη βίας.
Μέσα σε κλίμα εκδίκησης για τη δολοφονία του Ζεμαγιέλ, οι Φαλαγγίτες εισέβαλαν στα στρατόπεδα προσφύγων Σάμπρα και Σατίλα στη Βηρυτό, όπου κατοικούσαν κυρίως Παλαιστίνιοι άμαχοι. Οι ισραηλινές δυνάμεις, που ελέγχαν την γύρο περιοχή, επέτρεψαν την είσοδό τους και παρείχαν κάλυψη. Για τρεις ημέρες (16-18 Σεπτεμβρίου), οι Φαλαγγίτες διέπραξαν μια από τις πιο φρικτές σφαγές της σύγχρονης ιστορίας, σκοτώνοντας εκατοντάδες (και πιθανώς πάνω από 2.000) αμάχους, ανάμεσά τους γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους. Η σφαγή της Σάμπρα και της Σατίλα συγκλόνισε την ισραηλινή κοινωνία. Διαδηλώσεις χωρίς προηγούμενο πραγματοποιήθηκαν στο Τελ Αβίβ, με τη συμμετοχή περίπου 400.000 ανθρώπων. Το κίνημα «Peace Now» βρέθηκε στο επίκεντρο, απαιτώντας τη διερεύνηση ευθυνών και την αποπομπή του Σαρόν.
Η σφαγή προκάλεσε παγκόσμια κατακραυγή και η ισραηλινή Επιτροπή Κάχαν έκρινε ότι ο τότε υπουργός Άμυνας, Αριέλ Σαρόν, φέρει «έμμεση ευθύνη» για τα γεγονότα, καθώς δεν εμπόδισε τη δράση των Φαλαγγιτών. Η κρίση αυτή οδήγησε σε πολιτικές αναταράξεις στο Ισραήλ και την παραίτηση του Σαρόν. Η εσωτερική κρίση δεν ήταν μόνo πολιτική, αλλά και υπαρξιακή: για πρώτη φoρά, ένα σημαντικό κoμμάτι της κοινωνίας αρνήθηκε να δεχτεί την απόλυτη αθωότητα τoυ στρατού. Ο δημόσιος διάλογoς επαναπροσδιόρισε τον ρόλo του Ισραήλ ως κατοχικής δύναμης και οδήγησε σε μια μακροχρόνια εσωτερική συζήτηση.
Η διεθνής κοινότητα
Παρά την ύπαρξη διεθνών οργανισμών και συμφωνιών, η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας ήταν περιορισμένη και αναποτελεσματική. Μια πολυεθνική δύναμη, κυρίως υπό την ηγεσία των ΗΠΑ και της Γαλλίας, είχε αναπτυχθεί για να εποπτεύσει την αποχώρηση της ΟΑΠ και να προστατεύσει τους αμάχους. Ωστόσο, αυτή η δύναμη αποσύρθηκε πριν τη σφαγή, αφήνοντας ουσιαστικά ανεξέλεγκτη την περιοχή.
Η εισβολή του Ισραήλ έλαβε χώρα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου με έντονη αντίδραση από τις δυο μεγάλες δυνάμεις. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, με πρόεδρο τον Ρόναλντ Ρίγκαν, διατήρησαν στρατηγική υποστήριξη προς το Ισραήλ, αλλά τα γεγονότα στη Σάμπρα και τη Σατίλα προκάλεσαν ηθικά προβλήματα. Ο Ρίγκαν περιέγραψε τη σφαγή ως «αποτροπιαστική» και πίεσε για ανασύνταξη της ειρηνευτικής διαδικασίας με το λεγόμενο «Σχέδιο Ρίγκαν» για μια διευθέτηση του παλαιστινιακού ζητήματος. Η Σοβιετική Ένωση από την άλλη καταδίκασε εξαρχής την ισραηλινή εισβολή ως πράξη ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας και ενίσχυσε τη ρητορική της υπέρ των Αράβων συμμάχων της. Η Μόσχα αύξησε τη στρατιωτική και πολιτική στήριξη προς τη Συρία, αναδεικνύοντας τον Λίβανο σε έναν ακόμη κρίσιμο χώρο ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης.
Μια πληγή ανοιχτή
Η ρητορική της «προληπτικής άμυνας» που επικαλέστηκε το Ισραήλ έγινε αντικείμενο διεθνούς νομικού διαλόγου. Ποια είναι τα όρια της αυτοάμυνας στο διεθνές δίκαιο; Μπορεί ένα κράτος να προχωρά σε εισβολή επικαλούμενο την αποτροπή μελλοντικών επιθέσεων;. Η σφαγή των αμάχων και η αποτυχία προστασίας τους αποτέλεσαν ευθεία παραβίαση της Τέταρτης Συνθήκης της Γενεύης. Ωστόσο, καμία ουσιαστική διεθνής δίκη δεν πραγματοποιήθηκε. Η ατιμωρησία αυτή άφησε ένα επικίνδυνο προηγούμενο: τη νομιμοποίηση της στρατιωτικής υπεροχής έναντι του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου.
Η εισβολή του Ισραήλ στον Λίβανο δεν ήταν ακόμη μια σύρραξη στην εύφλεκτη περιοχή της Μέσης Ανατολής, ήταν γεγονός τομή. Δημιούργησε νέες ισορροπίες, γέννησε νέες αντιστάσεις, δίχασε κοινωνίες και αποκάλυψε τις σκοτεινές όψεις της σύγχρονης στρατηγικής. Πάνω απ’ όλα, ανέδειξε το διαχρονικό δίλημμα ανάμεσα στην ασφάλεια και τη δικαιοσύνη. Κι αν κάτι μένει ζωντανό από το 1982, είναι η ανάγκη να θυμόμαστε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Fisk, R. (2012), The forgotten massacre, independent.uk, διαθέσιμο εδώ
- Pace, E. (1982), ISRAELI GENERAL SAYS MISSION IS TO SMASH P.L.O. IN BEIRUT, nytimes.com, διαθέσιμο εδώ
- Reuters (2017), Lebanese court issues death sentence over 1982 Gemayel assassination, reuters.com, διαθέσιμο εδώ
- The United States Was Responsible for the 1982 Massacre of Palestinians in Beirut, thenation.com, διαθέσιμο εδώ
- Walsh, E. (2023), Israel’s 3-Year War in Lebanon Ends, But Some Troops Remain Behind, washingtonpost.com, διαθέσιμο εδώ
- Welle, D. (2017), Death sentence for 1982 Gemayel assassination, dw.com. εδώ
- Milestones in the History of U.S. Foreign Relations – Office of the Historian. (n.d.). https://history.state.gov/milestones/1981-1988/lebanon
- Salhani, J. (2024), Survivors of Israel’s siege of Beirut see history repeating itself in Gaza, aljazeera.com, διαθέσιμο εδώ
- Spechler, D. R. (1987), The Politics of Intervention: The Soviet Union and the Crisis in Lebanon, jstor.org, διαθέσιμο εδώ
