Του Δημήτρη Νικολάου,
Κατά την πρώιμη νεότερη περίοδο, η ιταλική χερσόνησος αποτέλεσε έναν δυναμικό χώρο πολιτισμικών και κοινωνικών μετασχηματισμών, στους οποίους η εκπαίδευση, ο έντυπος λόγος και η διανόηση διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο. Οι εξελίξεις στους παραπάνω τομείς δεν μπορούν να εξεταστούν απομονωμένα, καθώς επηρεάζονται άμεσα από τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές, με κυριότερη την εξάπλωση της τυπογραφίας. Η λεγόμενη «έντυπη επανάσταση» δεν επέφερε μόνο ποσοτικές αυξήσεις στην παραγωγή και διάδοση βιβλίων, αλλά και ποιοτικές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν την κοινωνική τους θέση, την ταυτότητα, την ευγένεια και τον ανδρισμό. Ωστόσο, παρότι παρατηρείται γενικότερη άνοδος του μορφωτικού επιπέδου, οι ωφελημένοι αυτής της αλλαγής δεν ήταν όλοι, γεγονός που φέρνει στο προσκήνιο τις έντονες ταξικές και έμφυλες διακρίσεις της εποχής.
Πιο συγκεκριμένα, είναι γεγονός πως στην ιταλική χερσόνησο κατά την πρώιμη νεότερη περίοδο εντοπίζεται μια αξιόλογη αύξηση στο ποσοστό των εγγράμματων ανθρώπων. Αυτή η εξέλιξη οφείλεται, τουλάχιστον, σε ένα βαθμό στην διάδοση της τυπογραφίας, στην λεγόμενη «έντυπη επανάσταση». Έτσι, ένα από τα αποτελέσματα αυτής της «επανάστασης» ήταν η αναθεώρηση ορισμένων θεμάτων που σχετίζονται με τον εαυτό, το φύλο, τον ανδρισμό και την ευγένεια καθώς πλέον και τα χαμηλότερα στρώματα μπορούν να αναπτύξουν πιο εύκολα απόψεις σχετικά με αυτά. Με αυτόν τον τρόπο, ο ανδρισμός και η ευγένεια γίνονται αντικείμενα που επαναδιαπραγματεύονται συνεχώς στην δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα, γεγονός που γίνεται ιδιαίτερα φανερό με την εμφάνιση πολλών εγχειρίδιων, όπως «Το βιβλίο του Αυλικού», που προσδιορίζουν την καλή συμπεριφορά και τον ανδρισμό σε αυτήν την ταραγμένη από πολέμους και αλλαγές εποχή.
Πάντως, είναι φανερό πως η εξάπλωση της τυπογραφίας συνδέεται και με την αύξηση του αριθμού των βιβλίων και των ανθρώπων που τα κατέχουν. Πρώτα από όλα, σε έναν βαθμό οι τιμές των βιβλίων γίνονται πιο προσιτές στα χαμηλότερα στρώματα, με αποτέλεσμα να μην είναι πλέον τελείως αδύνατο να τα κατέχουν, γεγονός που ενισχύεται και από φαινόμενα δανεισμού και μοιρασμού, κυρίως έντυπων βιβλίων. Βέβαια, τα χειρόγραφα βιβλία περιορίζονται ακόμα στην κοσμική και θρησκευτική ελίτ λόγω της απρόσιτης τιμής τους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα να είναι η συλλογή του πάπα Νικόλαου Ε’, που είχε περίπου 1.160 χειρόγραφα. Αξίζει να σημειωθεί, πως αυτήν περίοδο έχουμε την εμφάνιση νέων λογοτεχνικών ειδών, όπως είναι τα μυθιστορήματα- νουβέλες που έχουν μικρότερη έκταση σε σύγκριση με άλλα κείμενα και είχαν ιδιαίτερη απήχηση στα μεσαία και χαμηλά κοινωνικά στρώματα.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να προβληματιστούμε σχετικά με το ποιους ακριβώς αφορούν αυτές οι εξελίξεις του χώρου της διανόησης και της τυπογραφίας. Ειδικότερα, είναι αληθές πως εμφανίζεται αύξηση στο ποσοστό των ανθρώπων που γνωρίζουν να διαβάζουν και να γράφουν, αλλά από αυτό το ποσοστό αποκλείονται ορισμένες κοινωνικές ομάδες. Πρώτα από όλα, πολύ λίγες γυναίκες είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση και όσες είχαν αποκτούσαν μόνο μια βασική. Από αυτό έχουμε την δυνατότητα να αντιληφθούμε πως, τουλάχιστον σε έναν βαθμό, η μόρφωση ήταν ένα ανδρικό προνόμιο. Παρόλα αυτά, δεν μπορούσαν όλοι οι άνδρες να έχουν την ίδια ποιότητα μόρφωσης, καθώς η κοινωνική θέση ήταν σημαντικός παράγοντας, πράγμα που σημαίνει πως οι άνδρες που άνηκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα είχαν σαφώς περισσότερη και καλύτερη μόρφωση.
Βέβαια, ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας για την μόρφωση ήταν η οικονομική κατάσταση ενός άντρα. Καθώς είναι λογικό, πως όσο μεγαλύτερος είναι ο μισθός του, τόσο περισσότερη πρόσβαση θα είχε στα έντυπα βιβλία της επιλογής του και έτσι αυτό σημαίνει πως τα φτωχά στρώματα δεν είχαν την ίδια πρόσβαση. Συμπληρωματικά, η εκπαίδευση των ανθρώπων εξαρτάται και από το τοπικό πλαίσιο και τις παραδόσεις της κάθε ιταλικής περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, είναι γεγονός πως στη Φλωρεντία, αλλά και στην Βενετία, τα παιδιά που πήγαιναν σχολείο είναι πολλά περισσότερα σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη περιοχή, ενώ στη ιταλική ύπαιθρο η «κανονική εκπαίδευση» δεν ήταν σταθερή, αλλά περιστασιακή, πράγμα που γίνεται ιδιαίτερα φανερό εξετάζοντας την περίπτωση του μυλωνά Μενόκκιο, που σκεφτόταν να γίνει για ένα διάστημα εκπαιδευτικός.
Συνεπώς, από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό πως το ζήτημα των εξελίξεων στον τομέα της διανόησης, της εκπαίδευσης και του έντυπου λόγου είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Είναι σίγουρο πως υπήρξαν σημαντικές αλλαγές, οι οποίες επηρέασαν την ζωή των ανθρώπων και την κοινωνία εκείνης της εποχής. Παρόλα αυτά, είναι πλέον φανερό πως αυτές οι εξελίξεις είχαν έντονο έμφυλο και ταξικό χαρακτήρα και έτσι αναφέρονται σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες του ιταλικού πληθυσμού.
Συνοψίζοντας, οι μεταβολές που σημειώθηκαν στον χώρο της εκπαίδευσης, της τυπογραφίας και της διανόησης στην ιταλική χερσόνησο της πρώιμης νεότερης περιόδου, υπήρξαν καθοριστικές για την πολιτισμική και κοινωνική εξέλιξη του τόπου. Η τυπογραφία, ως βασικός καταλύτης, ενίσχυσε την κυκλοφορία ιδεών, τη διαμόρφωση κοινωνικών αξιών και την αμφισβήτηση παραδοσιακών αντιλήψεων, γύρω από την τάξη και το φύλο. Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι αυτές οι εξελίξεις δεν ήταν καθολικές, η μόρφωση και η πρόσβαση στον έντυπο λόγο παρέμειναν προνόμιο συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, κυρίως ανδρών των ανώτερων στρωμάτων και κατοίκων αστικών κέντρων. Το πολύπλοκο αυτό φαινόμενο μας δείχνει πως, ακόμη και σε περιόδους «προόδου», οι κοινωνικές ανισότητες παραμένουν βαθιά ριζωμένες, επηρεάζοντας το ποιος έχει πρόσβαση στη γνώση και ως εκ τούτου στη δύναμη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Brian Richardson (2014), Τυπογραφία, συγγραφείς και αναγνώστες στην Ιταλία της Αναγέννησης, (μτφρ. Ειρήνη Παπαδάκη), εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
- Διαλέτη Ανδρονίκη (2016), Θα Μπορούσαμε Λοιπόν να Ονομάσουμε Αληθινή Τέχνη Εκείνη που Δεν Φαίνεται ότι Είναι Τέχνη: Επιτελέσεις του Ανδρισμού στο Βιβλίο του Αυλικού του Μπαλτασάρε Καστιλιόνε (1528), εκδ. Gutenberg
- Συλλογικό έργο (2019), Σώμα, ανδρισμός και ευγένεια στην Ιταλία των πρώιμων νεότερων χρόνων, Ανδρισμοί: αναπαραστάσεις, υποκείμενα και πρακτικές από τη μεσαιωνική μέχρι τη σύγχρονη περίοδο, (επμ. Δ. Βασιλειάδου, Γ. Γιαννιτσιώτης, Α. Διαλέτη, Γ. Πλακωτός), εκδ. Gutenberg
