Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Η πρώτη άλωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Φράγκους το 1204, οδήγησε στην δημιουργία αρκετών μικρών κρατών διοικουμένων από Έλληνες ευγενείς, οι οποίοι ήθελαν να αντισταθούν στους δυτικούς και είχαν την φιλοδοξία να ανέλθουν, σε βάθος χρόνου, στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης, ανακτώντας την στο όνομα της Ορθοδοξίας. Ένα εξ αυτών, το μακροβιότερο χρονικά, υπήρξε το κράτος της Τραπεζούντας, το οποίο και διατήρησε τον ελληνισμό του Πόντου αδούλωτο για παραπάνω δύο αιώνες, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ανατολίας.
Ιδρυτές του κράτους υπήρξαν οι αδελφοί Αλέξιος και Δαβίδ Κομνηνός, εγγονοί του εκθρονισμένου Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Ανδρόνικου Κομνηνού. Τα δύο αδέλφια έλαβαν στρατιωτική βοήθεια από την θεία τους, βασίλισσα Θάμαρ της Γεωργίας, ώστε να καταλάβουν τον Απρίλιο του 1204 τον Πόντο, ενώ η Κωνσταντινούπολη τελούσε υπό καθεστώς πολιορκίας από τους Φράγκους και η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας ήταν εμφανής. Ο Αλέξιος στέφθηκε Αυτοκράτορας στην Τραπεζούντα, ενώ λίγες ημέρες αργότερα έφτασαν στον Πόντο τα νέα της κυρίευσης της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους.
Καθώς την περίοδο εκείνη επικρατούσε χάος στην Μικρά Ασία, ο Αλέξιος έμεινε στην Τραπεζούντα και έστειλε τον Δαβίδ με τμήμα του στρατού τους στην Παφλαγονία, περιοχή της βόρειας Μικράς Ασίας, από την οποία η οικογένειά τους καταγόταν. Η κατάληψη των παραλίων της Μικράς Ασίας εξόργισε τους Σελτζούκους, με αποτέλεσμα ο Σουλτάνος τους, Καϊχοσρόης Α΄, να επιτεθεί στην Τραπεζούντα. Ο Αλέξιος απέκρουσε αυτή την επίθεση, ενώ παράλληλα ο Δαβίδ συνέχισε την επέκτασή του στην Μικρά Ασία, μέχρι που ο Θεόδωρος Λάσκαρης, Αυτοκράτορας της Νίκαιας, τον σταμάτησε στα τείχη της Νικομήδειας, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Κωνσταντινούπολη.
Την περίοδο εκείνη ξέσπασε πόλεμος μεταξύ των δύο ελληνικών κρατών, στον οποίο οι Κομνηνοί βρήκαν σύμμαχο στον Ερρίκο της Φλάνδρας, Λατίνο Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Ο Ερρίκος κατέλαβε την Νικομήδεια, εκστρατεύοντας από την Κωνσταντινούπολη και ανάγκασε τον Θεόδωρο να αποσύρει το στρατό του από την Παφλαγονία για να υπερασπιστεί τις κτήσεις του. Στην συνέχεια, ο Λάσκαρης συμμάχησε με τους Σελτζούκους για να περιορίσει τον Αλέξιο Κομνηνό, γεγονός το οποίο φαίνεται να κατάφερε, καταλαμβάνοντας σημαντικές πόλεις του Εύξεινου Πόντου, όπως η Ηράκλεια και η Αμάστρις.
Ο στόχος των Σελτζούκων ήταν η κατάληψη της Σινώπης, πόλη η οποία θα τους εγγυόταν την πρόσβαση στον Εύξεινο Πόντο και την επιθυμούσαν διακαώς για εμπορικούς και στρατηγικούς λόγους. Καθώς οι Σελτζούκοι είχαν αιχμαλωτίσει τον Αλέξιο, ο Καϊχοσρόης τον βασάνισε μπροστά στα μάτια των κατοίκων της Σινώπης, ώστε οι κάτοικοι να πειστούν να παραδώσουν την πόλη τους χωρίς μάχη (1214). Ο Αλέξιος αφέθηκε ελεύθερος, ωστόσο, μέσα στην πρώτη μόλις δεκαετία της ύπαρξης του κράτους του, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας είχε χάσει μεγάλο τμήμα των εδαφών της, και είχε περιοριστεί στον Πόντο και την Περατεία (κτήσεις της Τραπεζούντας στην Κριμαία). Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που στα ιστορικά χρονικά της εποχής, όπως το Γεωργιανό Χρονικό, το κράτος αναφερόταν συχνά ως «Πόντος».
Ο Αλέξιος βασίλευσε για άλλα οχτώ έτη και όταν πέθανε τον διαδέχθηκε ο γαμπρός του, Ανδρόνικος Γίδος. Όταν, εν έτη 1223 οι Σελτζούκοι εκστράτευσαν στην Περατεία, ο Ανδρόνικος επιτέθηκε στην Σινώπη και κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει τους ναύτες των Σελτζούκων και να πάρει πίσω κάποια από τα κλοπιμαία που έφεραν οι Σελτζούκοι από την εκστρατεία τους στην Κριμαία. Ο Σουλτάνος Μελίκ, σε απάντηση στην λεηλασία αυτή, προχώρησε εναντίον της Τραπεζούντας, την οποία και πολιόρκησε.
Κατά την διάρκεια της κρίσιμης επίθεσης εναντίον των τειχών της πόλης, ξέσπασε μια έντονη καταιγίδα, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να αποσυντονιστούν πλήρως οι τουρκικές δυνάμεις, και να ηττηθούν οικτρά, ενώ ο ίδιος ο Μελίκ πιάστηκε αιχμάλωτος από το στρατό της Τραπεζούντας. Ο Ανδρόνικος συμπεριφέρθηκε άψογα στον αιχμάλωτο Σουλτάνο, ενώ διαπραγματεύτηκε μαζί του μια ευνοϊκότατη συνθήκη για το βασίλειό του, με την οποία καταργούταν ο φόρος τον οποίο ως τότε η Τραπεζούντα έδινε στους Σελτζούκους. Η πολιορκία της Τραπεζούντας και η αιχμαλωσία του Μελίκ υπήρξαν η βάση δοξασιών, οι οποίες αποδίδουν την σωτηρία της πόλης στον Άγιο Ευγένιο, και οι οποίες πέρασαν από γενεά σε γενεά και έγιναν τμήμα της παράδοσης των Ελλήνων του Πόντου.
Η ηρεμία στην περιοχή κράτησε μόλις έξι έτη, καθώς το 1230 ο Τζαλαλ–Αντ–Ντιν, βασιλιάς της Χορασμίας, εισέβαλε στην Ανατολία. Ο Ανδρόνικος συμμάχησε μαζί του, θεωρώντας πως θα κερδίσουν τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων, με αποτέλεσμα μετά την ήττα του να αναγκαστεί να γίνει υποτελής των Σελτζούκων. Η προέλαση των Μογγόλων και η κατάληψη της Γεωργίας από την πλευρά τους δημιούργησε νέες, απειλητικές συνθήκες για τους Τραπεζουντινούς, μετά τον θάνατό του το 1235.
Ο Ιωάννης Α΄ Αξούχος Κομνηνός ανήλθε στον θρόνο μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου και υπήρξε ο μεγαλύτερος γιος του Αλεξίου Κομνηνού. Η βασιλεία του κράτησε μόλις τρία χρόνια, καθώς σκοτώθηκε πέφτοντας από το άλογό του το 1238. Τον διαδέχθηκε ο αδερφός του, Μανουήλ Α΄ Μέγας Κομνηνός. Κατά την βασιλεία του Μανουήλ, η Ανατολία δέχθηκε νέα επίθεση από τους Μογγόλους, για την καταπολέμηση των οποίων ο Μανουήλ συμμάχησε προσωρινά με τους Σελτζούκους.
Όμως, στην κρίσιμη μάχη, η οποία έλαβε χώρα κοντά στην Σεβάστεια το 1243, οι Μογγόλοι κέρδισαν και κατέστησαν υποτελείς τους τόσο το Σουλτάνο, όσο και τον Μανουήλ. Την περίοδο εκείνη οι νικητές Μογγόλοι απέκτησαν σημαντικότατο ρόλο στην Ανατολία, με αποτέλεσμα ο Αυτοκράτορας να πάρει την απόφαση να επισκεφτεί τον Μογγόλο Χάνο, ώστε να τον προσεταιριστεί. Ο Μανουήλ προχώρησε έπειτα στην οικονομική αναδιοργάνωση του κράτους του, κόβοντας πολλά νέα νομίσματα, τα οποία μάλιστα ήταν και διαφορετικά μεταξύ τους. Παράλληλα, υπήρξε ο Αυτοκράτορας ο οποίος ξαναέχτισε την Μονή της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα.
Ορόσημο για την βασιλεία του υπήρξε η κατάληψη της Σινώπης το 1254, η οποία βρισκόταν επί δεκαετίες υπό την κατοχή των Σελτζούκων και ο επακόλουθος αποκλεισμός τους από την Μαύρη Θάλασσα. Όταν ο Μανουήλ έφυγε από την ζωή το 1263, το κράτος του είχε σταθεροποιηθεί ως υπολογίσιμη δύναμη της Ανατολίας. Οι σύγχρονοι του απέδωσαν στον ίδιο το προσωνύμιο Μέγας, το οποίο προσέθεσαν στον οικογενειακό τους τίτλο και οι απόγονοί του (Μέγας Κομνηνός ή Μεγαλοκομνηνός).
Δυστυχώς, ο διάδοχος του Μανουήλ, Ανδρόνικος Β΄, βασίλεψε μόλις τρία έτη καθώς πέθανε υπό άγνωστες συνθήκες το 1266. Το μόνο που είναι γνωστό είναι πως κατά τα έτη αυτά χάθηκε ξανά η Σινώπη, την οποία άλωσε ο Σελτζούκος Περβανέ. Ο έτερος γιος του Μανουήλ, Γεώργιος Μεγαλοκομνηνός, ανέλαβε Αυτοκράτορας υπό ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, καθώς τόσο οι Παλαιολόγοι (οι οποίοι πλέον είχαν ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη), όσο και οι Σελτζούκοι και το ανερχόμενο Βασίλειο της Γεωργίας, είχαν όλοι στραφεί ενάντια στο κράτος του.
Καθώς την περίοδο εκείνη ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος υπέγραψε το Ενωτικό της Λυόν, με το οποίο θα ενωνόταν η Ορθόδοξη με την Καθολική Εκκλησία, ο Γεώργιος στάθηκε ενάντια της Ένωσης. Μάλιστα, αρκετοί από τους Ανθενωτικούς της Κωνσταντινούπολης μετανάστευσαν στην Τραπεζούντα, καθώς η περίοδος εκείνη σημαδεύτηκε από έντονες ταραχές μεταξύ Ενωτικών και Ανθενωτικών. Ο Γεώργιος προδόθηκε το 1280 από αξιωματούχους του στο Ταυρίσιο (η τοποθεσία του μας παραμένει άγνωστη σήμερα), και αιχμαλωτίστηκε στον Μογγόλο Χάνο Αμπάκα. Την διακυβέρνηση του κράτους ανέλαβε στην συνέχεια ο αδερφός του Ιωάννης, ο οποίος και βασίλευσε μέχρι και το τέλος του ΙΓ΄ αιώνα. Η βασιλεία του, καθώς και οι νέες προκλήσεις τις οποίες αντιμετώπισε το κράτος του, θα αναλυθούν εκτενώς σε επόμενο άρθρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κανδηλάπτης-Κάνις Γεώργιος (2000), Οι Μεγάλοι Κομνηνοί, Θεσσαλονίκη: εκδ. Αδελφών Κυριακίδη
- Σαββίδης Αλέξιος (2009), Ιστορία της Αυτοκρατορίας των μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461), Θεσσαλονίκη: εκδ. Αδελφών Κυριακίδη
