Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η γενοκτονία που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μας στην Παλαιστίνη δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο, στιγμιαίο ξέσπασμα βίας. Αντίθετα, είναι το πιο πρόσφατο κεφάλαιο σε μια ιστορία μακράς αποικιοκρατικής καταπίεσης και εθνοκάθαρσης. Από τον Οκτώβριο του 2023, οι ισραηλινές επιχειρήσεις στη Λωρίδα της Γάζας έχουν προκαλέσει τον θάνατο άνω των 50.000 Παλαιστινίων και το τραυματισμό άνω των 110.000 ανθρώπων. Τα επόμενα εικοσιτετράωρα από τη στιγμή που γράφεται αυτό το άρθρο (26/05/2025), 14.000 βρέφη απειλούνται με θάνατο λόγω της πείνας ως αποτέλεσμα της μεθόδου πολέμου του Ισραήλ.
Κι όμως, απέναντι σε αυτήν τη γενοκτονία, οι διεθνείς αντιδράσεις παραμένουν αποσπασματικές και υποκριτικές, με τις δυτικές κυβερνήσεις να συνεχίζουν να αναγνωρίζουν το δικαίωμα «αυτοάμυνας» στον θύτη. Η πρόσφατη απόφαση να υψωθεί η σημαία της Παλαιστίνης στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας έχει περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα, παρά ουσιαστικό αντίκρισμα. Μη ξεχνάμε ότι 147 κράτη έχουν αναγνωρίσει την Παλαιστίνη, μα ανάμεσά τους δεν συγκαταλέγονται ούτε οι ΗΠΑ, ούτε η Γαλλία, ούτε η Βρετανία, ούτε η Γερμανία και ούτε η Ελλάδα (Χάρτης 1). Σε αυτό το άρθρο, θα ανατρέξουμε στις οικονομικές ρίζες της Μεγάλης Αραβικής Εξέγερσης, για να φωτίσουμε τη συνέχεια μιας καταπίεσης που δεν ξεκίνησε το 2023 – αλλά συνεχίζεται αδιάκοπα εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα.
Οι νόμοι της γης και η ανατροπή της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας
Οι Οθωμανικοί Νόμοι για την Ιδιοκτησία Γης του 1856 και 1858 άλλαξαν άρδην το παραδοσιακό καθεστώς των φελάχων – των αγροτών που καλλιεργούσαν τη γη επί γενιές χωρίς επίσημους τίτλους ιδιοκτησίας (Ρούσσος, σελ. 44). Η καταγραφή της γης στο όνομα λίγων μεγαλογαιοκτημόνων και η απονομιμοποίηση των δικαιωμάτων βοσκής και επιβίωσης για τις αγροτικές κοινότητες άνοιξαν τον δρόμο στη μαζική αγοραπωλησία γης. Όταν οι Εβραίοι έποικοι, ενισχυμένοι από το σιωνιστικό κίνημα, άρχισαν να αγοράζουν μεγάλες εκτάσεις από Άραβες μεγαλογαιοκτήμονες, οι φτωχοί φελάχοι εκδιώκονταν μαζικά. Ήδη από το 1899, οι Παλαιστίνιοι προειδοποιούσαν ότι το σιωνιστικό πρόγραμμα αποσκοπούσε στην εκκένωση της γης από τον αυτόχθονα πληθυσμό (Ρούσσος, σελ. 55).
Ύστερα από τις αιματηρές συγκρούσεις του 1929 γύρω από το Τείχος των Δακρύων, έγινε φανερό ότι η στρατηγική των παραδοσιακών παλαιστινιακών ελίτ –των προκρίτων που επιδίωκαν μέσω διπλωματικών οδών τον περιορισμό της σιωνιστικής εγκατάστασης– ήταν πλήρως ανεπαρκής. Η αποτυχία αυτής της πολιτικής φάνηκε ακόμη πιο έντονα τα αμέσως επόμενα χρόνια, καθώς η εβραϊκή μετανάστευση, αντί να περιοριστεί, εκτοξεύτηκε. Ενώ την περίοδο 1929–1931 οι ετήσιοι αριθμοί των νομίμως εισερχόμενων εβραίων εποίκων κυμαίνονταν στις 4.000–5.000, από το 1932 και μετά καταγράφεται αλματώδης αύξηση: 9.500 το 1932, 30.000 το 1933, 42.000 το 1934 και 62.000 το 1935 (Ρούσσος σελ. 75).
Αυτή η πληθυσμιακή έκρηξη είχε βαθύτατες επιπτώσεις στον κοινωνικό και εθνοτικό συσχετισμό της Παλαιστίνης. Μέσα σε λίγα μόλις χρόνια, ο εβραϊκός πληθυσμός από περίπου 15% στις αρχές της δεκαετίας του 1920, έφτασε στο 30% στα μέσα της δεκαετίας του ’30. Οι επιπτώσεις ήταν δραματικές. Στις πόλεις, οι σιωνιστικές οργανώσεις και τα ισχυρά εβραϊκά συνδικάτα άσκησαν πιέσεις ώστε οι εβραϊκές επιχειρήσεις να προσλαμβάνουν αποκλειστικά εβραίους εργαζόμενους. Παράλληλα, στην ύπαιθρο, η αγορά αγροτικής γης από σιωνιστικά κεφάλαια κλιμακώθηκε ταχύτατα: από 18.895 ντουνάμ το 1932, εκτινάχθηκε στα 62.114 ντουνάμ μόλις δύο χρόνια αργότερα (Ρούσσος σελ. 75).
Ο απόηχος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου: φτώχεια, πείνα, χρέη και άνιση κατανομή γης
Η παλαιστινιακή αγροτιά ήταν ρημαγμένη στο τέλος του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου. Οι απώλειες χιλιάδων ανδρών στις πολεμικές συγκρούσεις, ο λιμός, η απώλεια υποζυγίων και η οικονομική ύφεση δημιούργησαν έναν φαύλο κύκλο φτώχειας. Οι τοκογλυφικές πρακτικές κυριαρχούσαν· χωρίς δική τους γη, οι αγρότες υποθήκευαν τη μελλοντική σοδειά τους για να εξασφαλίσουν δάνεια που δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν. Το 1931, τα χρέη ενός μέσου αγρότη ισοδυναμούσαν με το σύνολο των ετήσιων εισοδημάτων του. Η κατάσταση επιδεινωνόταν από τον ανταγωνισμό των εισαγόμενων προϊόντων και την έλλειψη εκσυγχρονισμένων μέσων παραγωγής.
Παράλληλα η γη, ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων γαιοκτημόνων. Το 1936, μόλις το 8,2% του αραβικού πληθυσμού κατείχε το 60% της παλαιστινιακής γης, ενώ η πλειοψηφία των Αράβων, το 91,8%, είχε πρόσβαση μόλις στο 40%. Ενώ μόλις το 0,01% του πληθυσμού κατείχε το 19,2 της συνολικής γης (Ρούσσος, σελ. 104-105).
Η σιωνιστική-ναζιστική συμφωνία και η ροή κεφαλαίων
Το 1933, ο Διεθνής Σιωνιστικός Οργανισμός συνήψε συμφωνία με τη ναζιστική Γερμανία για την εξαγωγή κεφαλαίων και ανθρώπινου δυναμικού προς την Παλαιστίνη. Συγκεκριμένα, την περίοδο 1933–1939, το 60% των συνολικών επενδύσεων στην Παλαιστίνη προερχόταν από αυτή τη συμφωνία. Με αυτά τα κεφάλαια αγοράστηκαν εκτάσεις γης, εκσυγχρονίστηκε η γεωργική παραγωγή των εποίκων και ενισχύθηκε η εβραϊκή βιομηχανία, σε βάρος της αραβικής.
Χαρακτηριστική είναι η παρακμή της παλαιστινιακής σαπωνοποιίας (περισσότερα εδώ), που δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί τις σύγχρονες εβραϊκές επιχειρήσεις. Η παραδοσιακή παλαιστινιακή εμπορική τάξη, η οποία είχε δημιουργηθεί ως διαμεσολαβητής των δυτικών εμπορικών συμφερόντων στην οθωμανική επικράτεια έβλεπε την ύπαρξη της να απειλείται από την νέα, καπιταλιστική ανάπτυξη της οικονομίας (Ρούσσος, σελ. 106-107).
Εξώσεις, παραγκουπόλεις και εργασιακός αποκλεισμός
Η οικονομική εξαθλίωση των αγροτών, αποτέλεσμα των συσσωρευμένων χρεών, των εξώσεων από γαίες που είχαν περιέλθει σε εβραϊκή ιδιοκτησία, καθώς και του έντονου κατακερματισμού της γης – ο οποίος επιδεινώθηκε δραματικά εξαιτίας του υπερδιπλασιασμού του αραβικού πληθυσμού κατά την περίοδο 1919–1936 – εξώθησε χιλιάδες χωρικούς να εγκαταλείψουν την ύπαιθρο. Στρέφονταν πλέον προς τα αστικά κέντρα σε αναζήτηση επιβίωσης, συγκροτώντας μεγάλες παραγκουπόλεις.
Εκεί, η εικόνα των νέων έργων υποδομής –όπως η επέκταση του λιμανιού της Χάιφα, η κατασκευή του πετρελαιαγωγού Ιράκ–Χάιφα, του διυλιστηρίου και των σιδηροδρομικών γραμμών– έδινε την εντύπωση πως υπήρχαν ευκαιρίες για εργασία και κοινωνική άνοδο. Ωστόσο, οι εβραϊκές επιχειρήσεις, υπό την καθοριστική επιρροή του σιωνιστικού εργατικού συνδικάτου Χισταντρούτ, προσλάμβαναν σχεδόν αποκλειστικά Εβραίους, αποκλείοντας τους Άραβες από τις οικονομικές απολαβές της αποικιακής ανάπτυξης (Ρούσσος, σελ. 107).
Η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση και η κληρονομιά της
Υπό το πλαίσιο των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων που ξεκίνησαν να διαφαίνονται ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, μετασχηματίζοντας ριζικά την καθημερινότητα των κατοίκων της Παλαιστίνης, άρχισε σταδιακά να διαμορφώνεται μια συλλογική εθνική ταυτότητα. Αυτή η νέα συνείδηση θεμελιωνόταν στην αντίληψη της Παλαιστίνης ως κοινής πατρίδας, την οποία οι κάτοικοί της διεκδικούσαν ως δικό τους τόπο, επιζητώντας την πολιτική τους ανεξαρτησία.
Η δεκαετία του 1920 χαρακτηρίστηκε από εντάσεις, συγκρούσεις και μαζικές διαδηλώσεις του παλαιστινιακού λαού ενάντια τόσο στη βρετανική αποικιακή κυριαρχία όσο και στον εντεινόμενο σιωνιστικό εποικισμό. Η πιο εκρηκτική και αποφασιστική στιγμή αυτού του απελευθερωτικού αγώνα υπήρξε η Μεγάλη Αραβική Εξέγερση του 1936–1939.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, τα νεότερα, μορφωμένα μέλη των μεσαίων αστικών στρωμάτων –εφεντίγια– συνειδητοποιούσαν ότι η όξυνση της κρίσης στην ύπαιθρο και η κοινωνική αναταραχή στις πόλεις δεν μπορούσαν να ειδωθούν ξεκομμένα από τον εθνικό αγώνα. Η τύχη της αγροτιάς συνδεόταν βαθιά με την υπόθεση της παλαιστινιακής ανεξαρτησίας. Για τον αγρότη, ο αγώνας για τη γη δεν ήταν απλώς οικονομικός ή κοινωνικός, αλλά είχε χαρακτήρα βαθιά υπαρξιακό: ήταν αγώνας για την επιβίωση, την αξιοπρέπεια, τη θέση του ως αρχηγού οικογένειας και ως ενεργού μέλους της κοινότητας. Μέσα από αυτόν τον αγώνα, ο «μαχόμενος χωρικός» αναδείχθηκε σε σύμβολο της παλαιστινιακής εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας που απειλείτο (Ρούσσος, σελ. 109).
Η εξέγερση του 1936–1939 κατεστάλη βίαια από τους Βρετανούς και τους σιωνιστές συμμάχους τους, με χιλιάδες νεκρούς και εκτελέσεις. Όμως το αποτύπωμα της υπήρξε βαθύ. Έθεσε τα θεμέλια για τη μακρόχρονη αραβοϊσραηλινή σύγκρουση και μετέτρεψε το παλαιστινιακό ζήτημα σε κεντρικό ιδεολογικό και ηθικό άξονα για ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Δημιούργησε μια πολιτικοποιημένη γενιά που συνέδεσε την εθνική ελευθερία με την κοινωνική δικαιοσύνη.
Όπως τότε, έτσι και σήμερα, οι Παλαιστίνιοι βρίσκονται αντιμέτωποι με τον ξεριζωμό, τον αποκλεισμό και τη βίαιη απαλλοτρίωση. Οι ίδιες δομές – οικονομικές, αποικιοκρατικές, ιδεολογικές – συνεχίζουν να αναπαράγουν τη βία. Η αντίσταση δεν γεννιέται στο κενό· είναι η κραυγή ενός λαού που βλέπει τη γη του να αφανίζεται, την ταυτότητά του να διαλύεται και το μέλλον του να σβήνει. Εκείνη η εξέγερση δεν ήταν μόνο εθνική· ήταν ταξική, κοινωνική, υπαρξιακή. Ήταν η κραυγή των ξεριζωμένων απέναντι στους γαιοκτήμονες, στους τοκογλύφους, στους μεσάζοντες της αποικιοκρατίας και στους νέους καπιταλιστές εισβολείς. Και όπως τότε, έτσι και σήμερα, ο αγώνας των Παλαιστινίων δεν είναι απλώς για την επιβίωση – είναι για την αξιοπρέπεια, τη γη, την ελευθερία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Documento (2025). Γάζα: Περισσότεροι από 50.000 νεκροί Παλαιστίνιοι από την αρχή του πολέμου. Διαθέσιμο εδώ.
- Documento (2025). Η Παλαιστίνη σηκώνει επίσημα τη σημαία της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Διαθέσιμο εδώ.
- LIFO (2025). Προειδοποίηση ΟΗΕ για Γάζα: Ως και 14.000 παιδιά μπορούν να πεθάνουν σε 48 ώρες. Διαθέσιμο εδώ.
- Λιατσίκου, Σ. (2024). Και με την βούλα του ΟΗΕ: Γενοκτονία ο πόλεμος του Ισραήλ στη Γάζα. Διαθέσιμο εδώ.
- Ρούσσος, Σ. (2022). Επανάσταση και Εξέγερση στη Μέση Ανατολή. Εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα.
