Της Νεφέλης Βρεττού,
Ιστορική αναδρομή
Ο νόμος 1329/1983 ήρθε να δώσει τέλος στο στίγμα των «εξώγαμων τέκνων», που αποτελούσε ένα συχνό κοινωνικό ζήτημα εκείνης της εποχής. Μπορεί, όμως, να απαλειφθεί η μειωτική συμπεριφορά της κοινωνίας έναντι μιας ομάδας ανθρώπων, απλώς με την μετονομασία αυτής από τον νομοθέτη;
Πράγματι, ο νόμος 1329/1983 αποτέλεσε μια τομή στον αστικό κώδικα, αντικαθιστώντας όχι μόνο τον όρο «εξώγαμα τέκνα» με τον όρο «εκτός γάμου τέκνα», αλλά εξομοιώνοντας τα πλήρως με τα παιδιά που γεννήθηκαν μέσα στα πλαίσια γάμου των γονέων τους. Με αυτόν τον τρόπο καταργήθηκε κάθε διάκριση που οδηγούσε σε δυσμενέστερη νομοθετική μεταχείριση σε βάρος τους.
Το ισχύον νομοθετικό καθεστώς
Προκειμένου να ιδρυθεί η συγγένεια ανάμεσα στον πατέρα και σε ένα τέκνο γεννημένο εκτός γάμου, ο νόμος ρυθμίζει το καθεστώς της «αναγνώρισης». Η αναγνώριση τέκνου διακρίνεται σε εκούσια (άρθρα 1475-1478 ΑΚ) ή δικαστική (1463 εδ. β ΑΚ). Πριν προχωρήσουμε, όμως, στην ανάλυση των δύο αυτών τρόπων ίδρυσης συγγένειας, θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε μια σημαντική έννοια. Τι εννοεί ο νομοθέτης με τον όρο «παιδί χωρίς γάμο»;
Παιδί γεννημένο χωρίς γάμο είναι το παιδί που γεννιέται από άγαμη γυναίκα ή από γυναίκα που δεν έχει συνάψει σύμφωνο συμβίωσης και επομένως δεν εμπίπτει στα άρθρα 1465 §§1 και 2 και 1466 ΑΚ, που ρυθμίζουν τα τεκμήρια πατρότητας. Μάλιστα, η συγκεκριμένη έννοια φαίνεται να συμπεριλαμβάνει και τα παιδιά που γεννήθηκαν στο πλαίσιο ανυπόστατου γάμου, όχι όμως άκυρου ή ακυρώσιμου.
Τι ισχύει για την εκούσια αναγνώριση τέκνου;
Ως εκούσια αναγνώριση τέκνου ορίζεται η μονομερής και μη απευθυντέα δήλωση ενός άνδρα ή του πατέρα ή της μητέρας του (όπως ισχύει για τις περιπτώσεις θανάτου ή δικαιοπρακτικής ανικανότητας του γιού τους), πως ένα παιδί που γεννήθηκε εκτός γάμου κατάγεται από αυτόν τον άνδρα. Πρόκειται για ένα διαπλαστικό δικαίωμα, διότι διαπλάθεται εκ νέου μια έννομη σχέση αν και υποστηρίζεται και η αντίθετη άποψη, πως η φύση δηλαδή του δικαιώματος είναι αναγνωριστική.
Η διάταξη του άρθρου 1475 ΑΚ θέτει τρεις προϋποθέσεις όσον αφορά την αναγνώριση τέκνου: 1) Το παιδί να είναι γεννημένο χωρίς γάμο των γονέων του ή να περιήλθε σε καθεστώς παιδιού γεννημένου χωρίς γάμο, 2) να υπάρχει η δήλωση του πατέρα ή των γονέων του αν αυτός έχει πεθάνει, 3) να δοθεί η συναίνεση της μητέρας. Η διαδικασία της δήλωσης από πλευράς του πατέρα και της συναίνεσης από πλευράς της μητέρας περιβάλλονται συνήθως από συμβολαιογραφικό τύπο, ενώ η συναίνεση της μητέρας αποτελεί ουσιαστικά έναν «όρο του ενεργού» της δικαιοπραξίας και μπορεί να δοθεί ταυτόχρονα με την δήλωση του πατέρα ή μεταγενέστερα σε περίπτωση που η δήλωση έγινε με διαθήκη (1476 ΑΚ).
Μπορεί η εκούσια αναγνώριση να προσβληθεί;
Ο νόμος απαντάει σε αυτό το ερώτημα με την διάταξη του άρθρου 1477§1 ΑΚ. Το δικαίωμα προσβολής της εκούσιας αναγνώρισης δίνεται μόνο για την περίπτωση που ο πατέρας που προέβη στην ως άνω δήλωση δεν είναι ο πραγματικός πατέρας. Εν προκειμένω, βλέπουμε πως πρόκειται για περιπτώσεις όπου υπάρχει μια διάσταση ανάμεσα στην δήλωση αναγνώρισης που έγινε και στην βιολογική αλήθεια.
Το δικαίωμα προσβολής της αναγνώρισης δίνεται σε πολύ συγκεκριμένα πρόσωπα, ενώ βασική προϋπόθεση είναι τα πρόσωπα αυτά να μην συμμετείχαν στην διαδικασία της εκούσιας αναγνώρισης. Αυτό το δικαίωμα παρέχεται: 1) στο παιδί ή στους κατιόντες του αν δεν είναι εν ζωή, 2) στον παππού ή στη γιαγιά της πατρικής γραμμής, εφόσον δεν συμμετείχαν στην αναγνώριση που έγινε μετά τον θάνατο του γιου τους, 3) στους γονείς της μητέρας του παιδιού, εφόσον εκείνη είχε πεθάνει ή ήταν δικαιοπρακτικά ανίκανη, οπότε και δεν μετείχε στην αναγνώριση με την συναίνεση της.
Η απόφαση 56/2023 ΑΠ περί προσβολής της εκούσιας αναγνώρισης από τον πραγματικό πατέρα
Ζήτημα τίθεται για το κατά πόσο το δικαίωμα προσβολής της αναγνώρισης παρέχεται και στον πραγματικό πατέρα του παιδιού, καθώς η ρύθμιση του άρθρου 1477 ΑΚ δεν φαίνεται να τον συμπεριλαμβάνει στους φορείς του δικαιώματος. Απάντηση σε αυτό το ερώτημα δίνει η απόφαση 56/2023 ΑΠ. Η απόφαση αυτή αναγνωρίζει ως γεγονός, πως το δικαίωμα αυτό δεν παρέχεται στον αληθινό πατέρα, ενώ μια από τις λύσεις που δίνει είναι η αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1469 αριθ. 5 ΑΚ, εφόσον βέβαια συντρέχουν οι προϋποθέσεις του.
Σύμφωνα με την απόφαση, ο σκοπός του περιορισμού του δικαιώματος προσβολής ως προς τους φορείς του είναι η ανάγκη περιφρούρησης της οικογενειακής γαλήνης και η προστασία του τέκνου από τυχόν ιδιοτελής αγωγές. Παρόλα αυτά, ο σκοπός αυτός έρχεται σε αντίθεση με την βιολογική αλήθεια. Για αυτόν τον λόγο προτείνονται κάποιες άλλες λύσεις, όπως η άσκηση αναγνωριστικής αγωγής από πλευράς του πραγματικού πατέρα, για τον λόγο ότι αυτός που δηλώθηκε ως πατέρας δεν είναι ο αληθινός. Εν προκειμένω, η ακυρότητα θα θεμελιωθεί στους κανόνες του ουσιαστικού δικαίου, όπως η αντίθεση της δικαιοπραξίας της εκούσιας αναγνώρισης (174 ΑΚ) στις διατάξεις των άρθρων του 281 ΑΚ ή στα άρθρα 2§1 και 5§1 του Συντάγματος.
Η δικαστική οδός στην διαδικασία αναγνώρισης της πατρότητας
Η δικαστική αναγνώριση, όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο 1479ΑΚ , αποτελεί μια λύση για τις περιπτώσεις που ο πατέρας αρνείται να αναγνωρίσει το παιδί του. Η αγωγή αυτή μπορεί να ασκηθεί είτε από την μητέρα είτε από το ίδιο το παιδί, ενώ η δυνατότητα αυτή δίνεται και στον βιολογικό πατέρα για τις περιπτώσεις που η μητέρα αρνείται να συναινέσει στην εκούσια αναγνώριση. Μπορούν, επίσης, να την ασκήσουν ο παππούς και η γιαγιά της πατρικής γραμμής όταν ο πατέρας έχει πεθάνει.
Ένα βασικό στοιχείο για το νομικά βάσιμο της αγωγής αναγνώρισης πατρότητας είναι, εκτός από το γεγονός ότι το παιδί πρέπει να είναι γεννημένο εκτός γάμου και να μην συνδέεται νομικά με κάποιον πατέρα, η σύλληψη να προήλθε από την γονιμοποίηση του ωαρίου της μητέρας από το γεννητικό υλικό του φερόμενου ως πατέρα. Ακριβώς, όμως, επειδή το τελευταίο στοιχείο είναι ιδιαίτερα δυσαπόδεικτο ο νομοθέτης θέτει δύο βάσεις για την αγωγή.
Η πρώτη βάση της αγωγής είναι το τεκμήριο πατρότητας του άρθρου 1481 ΑΚ. Πρόκειται για ένα μαχητό τεκμήριο το οποίο συνίσταται στο πραγματικό γεγονός της ερωτικής συνεύρεσης της μητέρας με τον πατέρα κατά το κρίσιμο διάστημα της σύλληψης. Κάποια παραδείγματα απόδειξης αυτού του τεκμηρίου είναι οι πλήρεις σεξουαλικές σχέσεις, οι κοινές διακοπές, η συγκατοίκηση κλπ.
Ως δεύτερη πιθανή βάση τίθεται η ευθεία απόδειξη της πατρότητας. Εδώ, απαιτείται πλήρης απόδειξη η οποία δεν αφορά μόνο την συνεύρεση, αλλά και την σύλληψη του τέκνου που προέκυψε από την γενετήσια πράξη. Για τον σκοπό αυτό προσκομίζονται συνήθως ιατρικές εξετάσεις, όπως αιματολογικές εξετάσεις, έρευνα χρωμοσωμάτων, ηλεκτρόλυση ενζύμων ή εξέταση DNA που είναι και το πιο σύνηθες.
Η απόφαση 1019/2024 του Μονομελούς Εφετείου Θεσσαλονίκης
Με τη συγκεκριμένη απόφαση το δικαστήριο κλήθηκε να απαντήσει στην έφεση ενός πατέρα έναντι της πρωτόδικης απόφασης που αναγνώριζε πως ήταν πατέρας του τέκνου. Το Πρωτόδικο δικαστήριο, εν προκειμένω, είχε σχηματίσει την δικανική του πεποίθηση τόσο μέσω ευθείας απόδειξης της πατρότητας με εξέταση DNA, όσο και μέσω του τεκμηρίου του άρθρου 1481 εδ. α ΑΚ, καθόσον κατά το κρίσιμο χρονικό διάστημα ο δύο γονείς ήταν αποδεδειγμένα μαζί διακοπές και αποδεικνύονται έτσι οι σαρκικές επαφές μεταξύ τους. Βλέπουμε εδώ έναν συνδυασμό των ως άνω αναφερομένων νομικών βάσεων, ως μια προσπάθεια συνεκτίμησης όλων των αποδεικτικών στοιχείων από πλευράς του δικαστηρίου. Όπως τονίζει η απόφαση: «Η πραγματογνωμοσύνη ήρθε να επιβεβαιώσει το γεγονός της πατρότητας, όπως αυτό προέκυπτε από το σύνολο των αποδείξεων».
Εν κατακλείδι, συμπεραίνουμε πως το σύστημα αναγνώρισης της πατρότητας ήρθε να δώσει τέλος στην διαιώνιση του κοινωνικού στίγματος γύρω από τα εκτός γάμου γεννημένα τέκνα, εξισώνοντας τα πλήρως με τα εντός γάμου παιδιά. Με αυτόν τον τρόπο τους δίνεται ένας ισχυρός μηχανισμός προστασίας έναντι των γονέων τους που αποφεύγουν να τα αναγνωρίσουν σε μια προσπάθεια διαφυγής από την κοινωνική κατακραυγή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αθηνά Κοτζάμπαση (2023), Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, 3η Έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα
- Απόφαση 1019/2024 του Μονομελούς Εφετείου Θεσσαλονίκης
- Απόφαση 56/2023 Αρείου Πάγου, διαθέσιμο εδώ
