Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Φύλο και Ήχος: Ποιος Παίζει Τι και Γιατί;
Κατά την Αναγέννηση, οι γυναίκες υπέστησαν περιορισμούς στην κοινωνική τους θέση, ενώ η πατριαρχική κουλτούρα ενίσχυσε τη στέρηση της εξουσίας τους, περιορίζοντας τις εκπαιδευτικές και δημιουργικές ευκαιρίες τους. Ειδικότερα, τα μουσικά όργανα και οι κοινωνικές δραστηριότητες συνδέθηκαν με συγκεκριμένα έμφυλα στερεότυπα. Οι γυναίκες αποθαρρύνονταν από τη χρήση «δυνατών» οργάνων, όπως η τρομπέτα και το βιολί, λόγω των στερεοτύπων γύρω από τη σωματική τους ευθραυστότητα και την «ανηθικότητα» που συσχετιζόταν με την εκτέλεση αυτών των οργάνων. Αντίθετα, τα έγχορδα όργανα και τα όργανα με ήπιους ήχους, όπως το πιάνο και το λαούτο, θεωρούνταν κατάλληλα για τις γυναίκες. Ωστόσο, τον 19ο αιώνα, οι κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές άρχισαν να καταρρίπτουν αυτούς τους φραγμούς, επιτρέποντας στις γυναίκες να εισέλθουν σε περισσότερους μουσικούς χώρους και να παίξουν πρώην «ανδρικά» όργανα, όπως το βιολί και το βιολοντσέλο.
Η συμμετοχή των γυναικών στο μουσικό επάγγελμα δεν ενθαρρύνθηκε από την κοινωνία, ιδιαίτερα από τα μέσα του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα. Η Macleod (1993) ανέφερε ότι, αν και υπήρχαν εξαιρέσεις γυναικών σολίστ, γενικά οι γυναίκες μουσικοί δεν αναγνωρίζονταν και δε γίνονταν δεκτές στις ορχήστρες. Μόνο κάποια όργανα, όπως η κιθάρα και η άρπα, θεωρούνταν αποδεκτά για γυναίκες. Επιπλέον, τα χάλκινα πνευστά και άλλα μεγάλα όργανα, τα οποία απαιτούσαν συγκεκριμένες στάσεις και προκαλούσαν παραμόρφωση στο πρόσωπο της γυναίκας, θεωρούνταν κοινωνικά ακατάλληλα, καθώς τέτοιες δραστηριότητες συγκρούονταν με τις παραδοσιακές γυναικείες συμπεριφορές της εποχής.
Τα παραπάνω έμφυλα στερεότυπα έχουν σημαντική ισχύ μέχρι και σήμερα καθώς φαίνεται ότι παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση των σύγχρονων μουσικών ταυτοτήτων. Από τη νηπιακή ηλικία, τα παιδιά βλέπουν τα όργανα να ταξινομούνται σε ανδρικές και γυναικείες κατηγορίες: τα τύμπανα, οι τρομπέτες και τα σαξόφωνα είναι «για αγόρια» ενώ οι φλογέρες και τα βιολιά είναι «για κορίτσια». Μουσικά είδη συνδέονται με ρόλους φύλου, και αυτές οι προσδοκίες επηρεάζουν τη μουσική ταυτότητα των ατόμων. Για παράδειγμα, η «κλασική» μουσική θεωρείται συνδεδεμένη με την αρρενωπότητα και τη διανόηση, ενώ η «δημοφιλής» μουσική, όπως η τζαζ και η ροκ, συνδέεται με την επαναστατικότητα, την αρρενωπότητα και την επιθετικότητα. Από την άλλη, είδη όπως η ποπ ή το R&B συχνά συνδέονται με «θηλυκά» χαρακτηριστικά όπως το συναίσθημα και η ευαλωτότητα. Αυτή η κατηγοριοποίηση έχει αντίκτυπο στον τρόπο που τα έφηβα άτομα αξιολογούν τη μουσική βιομηχανία συχνά υποτιμώντας τις γυναίκες καλλιτέχνιδες.
Η διάκριση μεταξύ «αρρενοπών» και «θηλυκών» μουσικών ειδών επηρεάζει και τον τρόπο που οι καλλιτέχνες και το κοινό αλληλεπιδρούν με τη μουσική. Οι άνδρες καλλιτέχνες που ερμηνεύουν «αρρενωπά» είδη μπορεί να αισθάνονται πίεση να ακολουθήσουν στερεότυπα δύναμης και επιθετικότητας, ενώ οι γυναίκες καλλιτέχνιδες να πιέζονται να εκπροσωπούν τη συναισθηματικότητα και τη σεξουαλικότητα. Τα στερεότυπα αυτά, που τονίζουμε ότι ξεκινούν από την παιδική ηλικία, επηρεάζουν τη συμμετοχή των παιδιών σε μουσικές δραστηριότητες, με τα ίδια να αποφεύγουν μουσικά όργανα ή είδη που δεν «ταιριάζουν» με το φύλο τους, προκειμένου να αποφύγουν την κοινωνική αποδοκιμασία. Αυτά τα στερεότυπα δεν επηρεάζουν μόνο ποιος νιώθει άνετα να παίζει τι —διαμορφώνουν και τις θεσμικές αντιδράσεις. Οι δάσκαλοι και οι γονείς συχνά ενισχύουν αυτούς τους κανόνες, είτε σκόπιμα είτε όχι, ενθαρρύνοντας τα παιδιά να επιλέγουν «κατάλληλα» όργανα ή στυλ σύμφωνα με το φύλο τους.
Έμφυλη ανισότητα στη μουσική βιομηχανία
Οι έμφυλες ταυτότητες στη μουσική μπορούν να εξεταστούν όχι μόνο μέσα από το πρίσμα των πολιτισμικών στερεοτύπων, αλλά και από την οικονομική τους διάσταση. Ποιο είναι το οικονομικό αποτέλεσμα; Λιγότερες επαγγελματικές προοπτικές, ιδιαίτερα για τις γυναίκες και τα queer άτομα που αποκλίνουν από τις έμφυλες προσδοκίες. Οι γυναίκες και τα άτομα LGBTQ+ παραμένουν συστηματικά υποεκπροσωπημένα σε θέσεις εξουσίας σε όλη τη μουσική βιομηχανία. Συχνά βρίσκονται στο περιθώριο, τόσο σε επίπεδο δημιουργίας όσο και βιοποριστικό, ενώ οι cisgender άνδρες κυριαρχούν σε ρόλους ηγεσίας, παραγωγής και φεστιβάλ.
Το ζήτημα της ανισότητας των φύλων στις σκηνές των φεστιβάλ έχει γίνει ένα επαναλαμβανόμενο θέμα, ωθώντας οργανώσεις και ακτιβιστές να συλλέξουν δεδομένα για να αναδείξουν το πρόβλημα. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι οι άνδρες κυριαρχούν συντριπτικά στα lineups των φεστιβάλ. Η έλλειψη γυναικείας εκπροσώπησης στα φεστιβάλ βασίζεται σε οικονομικά κίνητρα, αλλά έχει βαθιές συνέπειες. Εάν τα φεστιβάλ εξακολουθήσουν να αποκλείουν τις γυναίκες από υψηλότερες θέσεις, η διαθεσιμότητα των γυναικών καλλιτεχνών που μπορούν να πρωτοστατήσουν θα παραμείνει μικρή λόγω της έλλειψης ευκαιριών για ανάπτυξη.
Επιπλέον, ενώ σχεδόν το 43% του προσωπικού των χώρων είναι γυναίκες, συχνά περιορίζονται σε στερεοτυπικούς ρόλους όπως η τροφοδοσία και το εμπόριο, με τους άνδρες να κυριαρχούν σε θέσεις διοίκησης και τεχνικών ρόλων. Τα ανδροκρατούμενα δίκτυα δημιουργούν εμπόδια για τις γυναίκες και τις περιθωριοποιημένες ομάδες, οδηγώντας σε αποκλεισμό, περιορισμένη πρόσβαση σε θέσεις εργασίας και κακές συνθήκες εργασίας. Μελέτες δείχνουν ότι οι διοργανωτές φεστιβάλ και οι υπεύθυνοι κρατήσεων χώρων είναι κυρίως άνδρες, συμβάλλοντας σε ανισορροπίες φύλου στις γραμμές προγραμματισμού. Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν επιπλέον προκλήσεις στην είσοδό τους σε ρόλους παρασκηνίου λόγω της ανεπίσημης πρόσληψης, των μη αμειβόμενων πρακτικών και των μη φιλόξενων περιβαλλόντων, γεγονός που οδηγεί πολλές να αποχωρούν από τη βιομηχανία. Με λίγα λόγια, η μουσική εργασία, ποιος τη δημιουργεί και ποιος κερδίζει από αυτήν, έχει έμφυλο χαρακτήρα.
Ακούγοντας τη Διαφορά: Ο δρόμος προς μια συμπεριληπτική μουσική
Ευτυχώς, δε λείπουν και οι ενδείξεις αλλαγής. Φεμινιστικές μουσικές σκηνές, queer συλλογικότητες και grassroots εκπαιδευτικές προσπάθειες αμφισβητούν τους έμφυλους κανόνες της μουσικής ταυτότητας. Για να αντιμετωπιστεί η έμφυλη ανισότητα στα φεστιβάλ πρέπει να αναδειχθούν γυναικεία και queer ταλέντα, και σε αυτό μπορούν να συμβάλουν οι θαυμαστές και οι καλλιτέχνες με το να υποστηρίζουν γυναίκες καλλιτέχνες και φεστιβάλ που δεσμεύονται για την ισότητα των φύλων, στέλνοντας ένα ισχυρό μήνυμα στους διοργανωτές. Επίσης, η έκθεση των παιδιών σε ένα ευρύτερο φάσμα μουσικών προτύπων μπορεί να βοηθήσει στη ρήξη του κύκλου των στερεοτύπων και της αυτοαμφισβήτησης.
Κλείνοντας, αυτό που προσπάθησα να αναδείξω σε αυτό το άρθρο είναι ότι η μουσική μπορεί να είναι προσωπική, αλλά ποτέ δεν είναι απλώς ιδιωτική. Αντανακλά και αναπαράγει τις αξίες της κοινωνίας που το διαμορφώνει—συμπεριλαμβανομένου του φύλου. Όσο η μουσική ταυτότητα συνεχίζει να διαμορφώνεται μέσα από περιοριστικά στερεότυπα και άνισες ευκαιρίες, θα στερούμαστε όσα έχει να προσφέρει η ανθρώπινη δημιουργικότητα. Οι μουσικοπαιδαγωγοί του 21ου αιώνα έχουν την ευθύνη να διασφαλίσουν πως τα μουσικά όργανα θα παραμείνουν, πρώτα και κύρια, αυτό που είναι: μουσικά! όχι έμφυλα, ταξικά ή φυλετικά φορτισμένα. Ωστόσο, ο δρόμος προς μια πραγματικά δίκαιη και χωρίς αποκλεισμούς μουσική κουλτούρα απαιτεί συνεχή προσπάθεια. Μια κουλτούρα που θα αναγνωρίζει τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους το φύλο διασταυρώνεται με άλλες διαστάσεις της ταυτότητας, όπως η φυλή, η κοινωνική τάξη και η αναπηρία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Sergeant, D. C., & Himonides, E. (2023). Performing sex: The representation of male and female musicians in three genres of music performance. Psychology of Music, 51(1), 188-225.
- Steblin, R. (1995). The gender stereotyping of musical instruments in the Western tradition. Canadian University Music Review, 16(1), 128-144.
- Macleod, B. A. (1993). ” Whence comes the lady tympanist?” Gender and instrumental musicians in America, 1853-1990. Journal of Social History, 291-308.
- Eros, J. (2008). Instrument selection and gender stereotypes: A review of recent literature. Update: Applications of Research in Music Education, 27(1), 57-64.
- Marshall, N. & Shibazaki, K. (2012). Instrument, gender and musical style associations in young children. Psychology of Music, 40(4), 494-507.
- Sweet, B. (2010). A Case Study: Middle School Boys’ Perceptions of Singing and Participation in Choir. Update: Applications of Research in Music Education, 28(2), 5-12.
- Panetta, B. J. (2021). Understanding an invisible minority: A literature review of LGBTQ+ persons in music education. Update: Applications of Research in Music Education, 40(1), 18-26.
- live-dma.eu (2025). Gender Equality In The Live Music Sector. Διαθέσιμο εδώ
- Carter, D. (2022). SCOUTING FOR GIRLS: WHY IS THERE STILL SUCH A GENDER IMBALANCE ON FESTIVAL LINE-UPS? Διαθέσιμο εδώ
