Της Μιμής Πασχαλοπούλου,
Πόσες φορές έχεις παρακολουθήσει μια σκηνή βιασμού ή κακοποίησης σε μια σειρά έχοντας την αίσθηση ότι δεν προστέθηκε απλά για να ευαισθητοποιήσει, αλλά για να σοκάρει; Φυσικά, δεν είναι λίγες οι σειρές που θέλουν να μιλήσουν για τον πόνο, να τον αναδείξουν, να τον καταγγείλουν, να ευαισθητοποιήσουν. Όμως, τι γίνεται όταν ξεχνούν πως για κάποιους θεατές ο πόνος αυτός δεν είναι απλώς θέαμα, αλλά τραυματικό βίωμα;
Ο κόσμος των τηλεοπτικών σειρών και των πλατφορμών streaming φαίνεται να έχει κατανοήσει ότι η κοινωνική ευαισθητοποίηση «πουλάει». Με την αύξηση του ενδιαφέροντος για τα κοινωνικά ζητήματα, από τη βία κατά των γυναικών μέχρι τη συστημική καταπίεση των LGBTQ+ ατόμων, πολλές σειρές ενσωματώνουν στην πλοκή τους σκληρές σκηνές βίας, συχνά με σκοπό να «ταρακουνήσουν» τον θεατή. Όμως, πού σταματά η αφύπνιση και πού ξεκινά το κυνήγι των views;
Για τα άτομα που έχουν υπάρξει θύματα αντίστοιχων βιωμάτων, τέτοιες εικόνες δεν είναι απλώς «δυνατές σκηνές» μιας σειράς. Η ψυχολογία ορίζει αυτό το φαινόμενο ως επανατραυματισμό, δηλαδή το άτομο, βλέποντας κάτι που του θυμίζει τη δική του εμπειρία, ξαναζεί τον φόβο, την αδυναμία και το σοκ. Πώς μπορεί μια σειρά να δηλώνει ότι «ευαισθητοποιεί» όταν δεν προστατεύει τον πιο ευάλωτο θεατή της;
Δεν είναι μόνο οι ψυχολόγοι που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Οι ίδιες οι κοινότητες των επιζώντων σε forums, άρθρα και δημοσιεύσεις στα social media, μιλούν για τα άβολα συναισθήματα που προξενούν τέτοιου είδους σκηνές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σειρά «13 Reasons Why», η οποία περιλάμβανε έντονες σκηνές βιασμού και αυτοκτονίας, προκαλώντας κύμα αντιδράσεων και κριτικής για την απουσία των απαραίτητων «trigger warnings» και την απερίσκεπτη απεικόνιση του πόνου.
Εδώ γεννάται ένα κρίσιμο ερώτημα: Tι πραγματικά εξυπηρετούν αυτές οι σκηνές; Αν η απάντηση είναι «την ευαισθητοποίηση», τότε γιατί τόσο συχνά παρουσιάζονται χωρίς βάθος, χωρίς συνέχεια, χωρίς την ανάδειξη των συνεπειών και της υποστήριξης που χρειάζεται ένα θύμα; Αντί να καλλιεργούν την ενσυναίσθηση, πολλές φορές μετατρέπουν τη βία σε μέσο κατάκτησης τηλεθέασης, προσοχής και σχολιασμού της εκάστοτε σειράς, με σκοπό τη φήμη και το κέρδος.
Η ηθική ευθύνη των δημιουργών και των παραγωγών είναι τεράστια. Όταν επιλέγεις να αναπαραστήσεις τραύμα, φέρεις ευθύνη, όχι μόνο απέναντι στην τέχνη, αλλά απέναντι σε εκείνους που θα ταυτίσουν τον εαυτό τους με το θύμα στην οθόνη. Δεν είναι απλώς «μια σκηνή», αλλά το βίωμα κάποιου. Μπορείς να ευαισθητοποιήσεις και χωρίς να φτάσεις στην ωμή αναπαράσταση. Μπορείς να δείξεις τις συνέπειες, να δώσεις φωνή στο θύμα, να επιλέξεις αφήγηση που να υπονοεί το γεγονός, αντί να το απεικονίζει. Η λύση δε βρίσκεται στην αναπαράσταση του τραύματος, αλλά στη μετατροπή του σε αφήγηση που σέβεται, που δίνει χώρο και που τελικά θεραπεύει.
Η ιδέα ότι μόνο η ωμή αναπαράσταση βίας θα αφυπνίσει το κοινό, δεν αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα. Σίγουρα, το κοινό θα στενοχωρηθεί, θα νευριάσει, θα περάσουν δεύτερες σκέψεις από το μυαλό του, αλλά δε θα επιτευχθεί κοινωνική αλλαγή με αυτόν τον τρόπο. Δεν είναι ανάγκη να «δούμε» τον πόνο για να τον πιστέψουμε. Είναι ανάγκη να τον ακούσουμε, να τον καταλάβουμε, να τον τιμήσουμε. Αν η τηλεόραση φιλοδοξεί να γίνει εργαλείο αλλαγής, τότε η μεγαλύτερή της πρόκληση είναι να μάθει να αφηγείται με ενσυναίσθηση και όχι απλώς με ένταση.
Δεν είναι λίγες οι φορές που η τηλεοπτική αναπαράσταση μοιάζει να απευθύνεται όχι στον επιζώντα, αλλά στον θεατή που διψά για ένταση και δράμα. Και εκεί χάνεται ο σκοπός. Εκεί η αφήγηση γίνεται εργαλείο εμπορικής εκμετάλλευσης του τραύματος.
Τραύμα «σε επανάληψη»
Μια ακόμη προβληματική πτυχή είναι η έντονη επανάληψη αυτών των σκηνών, στο μεγαλύτερο ποσοστό των σειρών, με σκοπό την προσέλκυση ενδιαφέροντος. Όταν η βία αναπαρίσταται συνεχώς, εκτός από τον επανατραυματισμό, δημιουργείται ο κίνδυνος της εξοικείωσης. Το κοινό παύει να σοκάρεται, και άρα παύει να αντιδρά. Το τραύμα χάνει το βάρος του. Η βία, αντί να αποδοκιμάζεται και να προκαλεί έντονα συναισθήματα αποστροφής, «απορροφάται» ως μέρος της πλοκής.
Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα όπου η απεικόνιση έγινε με ενσυναίσθηση, όχι με ελαφρότητα, αλλά με όρια. Σειρές που έδωσαν χώρο στην ανάδειξη του τραύματος χωρίς υπερβολή, που έδειξαν ποια ήταν τα επόμενα βήματα, ποια θα έπρεπε να είναι η διαχείρισή του, πώς μοιάζει η πραγματική στήριξη, και για ποιον λόγο δεν πρέπει να καταλήγουμε στην άσκηση βίας. Αυτές είναι οι αφηγήσεις που έχουν αξία. Δεν κρύβουν την πραγματικότητα, αλλά την τιμούν αναγνωρίζοντάς την, χωρίς να την εκμεταλλεύονται.
Η ύπαρξη ορίων και σεβασμού απέναντι στο κοινό είναι απαραίτητη αρχή που πρέπει να θυμάται ο οποιοσδήποτε που θέλει να αναπαραστήσει τραυματικές εμπειρίες. Δε χρειάζεται να εκμεταλλευόμαστε υπερβολικά τα συναισθήματα των θεατών, ούτε πρέπει να ξεχνάμε τους επιζώντες παρόμοιων εμπειριών που μπορεί να βρίσκονται ανάμεσά τους. Η αναπαράσταση της βίας στη μυθοπλασία δεν είναι απλή υπόθεση. Απαιτεί σκέψη, ευαισθησία και προσοχή. Όταν γίνεται με σεβασμό, μπορεί να ανοίξει δρόμους κατανόησης. Όταν γίνεται απερίσκεπτα, ανοίγει πληγές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 13 Reasons Why is harmful for mental health, evanstonian.net, διαθέσιμο εδώ
- PTSD Retraumatization, brightquest.com, διαθέσιμο εδώ
