Του Παναγιώτη Χάτζιου,
Με την αυτοκρατορία συνήθως σκεφτόμαστε κατακτήσεις, στρατηγούς, μάχες και μεγάλους ηγέτες που επεκτείνουν συνεχώς τα σύνορα. Όμως, στην πραγματικότητα, το να χτιστεί και κυρίως να διατηρηθεί μια αυτοκρατορία είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο. Δεν φτάνει μόνο η δύναμη των όπλων. Χρειάζεται γερή διοίκηση, σταθεροί θεσμοί, φορολογία με πλάγιο τρόπο και μεγάλους πληθυσμούς ίσως το πιο δύσκολο ώστε να πείθουν τους ανθρώπους διαφορετικών γλωσσών, θρησκειών και πολιτισμών να ζουν και να υπακούν στο ίδιο κράτος.
Η Ρωμαϊκή, η Οθωμανική και η Ρωσική Αυτοκρατορία είναι τρία εντυπωσιακά παραδείγματα. Καθεμία άντεξε αιώνες, με τεράστια εδάφη και διαφορετικούς λαούς. Παρότι είχαν άλλες εποχές, γεωγραφίες και πολιτισμούς, όλες τους κατάφεραν να οργανώσουν την εξουσία με τρόπους που επέτρεψαν την επιβίωση και την ενότητα.
Μια αυτοκρατορία δεν μπορεί να κρατήσει τον έλεγχο μόνο με τη βία. Χρειάζεται ένα σταθερό και λειτουργικό σύστημα διοίκησης, που να φτάνει από το κέντρο μέχρι και την πιο απομακρυσμένη επαρχία. Οι ηγεμόνες πρέπει να παίρνουν αποφάσεις, να επιβλέπουν την εφαρμογή τους, και ταυτόχρονα να μη χάνουν τον έλεγχο μέσα στο χάος που μπορεί να προκαλέσει η τεράστια έκταση του κράτους τους.
Η Ρώμη δημιούργησε ένα πολύπλοκο και αποτελεσματικό διοικητικό σύστημα. Οι επαρχίες της αυτοκρατορίας διοικούνταν από τοπικούς κυβερνήτες, που διορίζονταν από τη Ρώμη (π.χ. ανθύπατοι, λεγάτοι). Αυτοί είχαν την ευθύνη για τη διατήρηση της τάξης, την είσπραξη των φόρων και την απόδοση δικαιοσύνης. Παράλληλα, υπήρχε ένα σταθερό νομικό σύστημα που εφάρμοζαν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, με βασικό στόχο την ομοιομορφία. Η δύναμη συγκεντρωνόταν τελικά στον αυτοκράτορα, αλλά η διοίκηση μοιραζόταν σε πολλά επίπεδα, με σαφείς κανόνες.
Η οθωμανική αυτοκρατορία είχε επίσης πολύπλοκη δομή, αλλά πιο ευέλικτη. Ο σουλτάνος ήταν η απόλυτη εξουσία, όμως βασιζόταν στο συμβούλιο του (το Ντιβάν) και στον Μεγάλο Βεζίρη. Το κράτος ήταν χωρισμένο σε επαρχίες που διοικούνταν από μπέηδες και πασάδες, ενώ η καθημερινή διοίκηση περνούσε συχνά μέσα από τα «μιλλέτια», δηλαδή τις θρησκευτικές κοινότητες (μουσουλμάνοι, χριστιανοί, εβραίοι) που είχαν σχετική αυτονομία. Με αυτόν τον τρόπο, η εξουσία συνδυαζόταν με έναν βαθμό αποκέντρωσης και ανοχής.
Η τσαρική Ρωσία, ειδικά από την εποχή του Πέτρου του Μεγάλου και μετά, οργανώθηκε με αυστηρή ιεραρχία και απόλυτο συγκεντρωτισμό. Ο τσάρος συγκέντρωνε όλη την εξουσία στο πρόσωπό του και διοικούσε μέσω μιας τεράστιας κρατικής γραφειοκρατίας. Ένα χαρακτηριστικό εργαλείο του ήταν ο «Πίνακας των Αξιωμάτων», που καθόριζε τη θέση κάθε υπαλλήλου και ευγενή στο κράτος. Η διοίκηση ήταν πιο αυστηρή και λιγότερο ανεκτική σε τοπικές ιδιαιτερότητες σε σχέση με τις άλλες δύο αυτοκρατορίες.
Για να λειτουργήσει μια αυτοκρατορία, χρειάζονται χρήματα — για τον στρατό, τη διοίκηση, τα έργα υποδομής, την αυλή του ηγεμόνα. Η είσπραξη φόρων και η σωστή διαχείρισή τους είναι βασικό στοιχείο κάθε ισχυρής εξουσίας. Αν η φορολογία είναι άδικη ή ανεξέλεγκτη, μπορεί να φέρει αναταραχές. Αντίθετα, ένα έξυπνο φορολογικό σύστημα μπορεί να σταθεροποιήσει την αυτοκρατορία και να ενισχύσει τη σχέση κράτους και υπηκόων.
Η ρωμαϊκή φορολογία ήταν οργανωμένη και συγκεκριμένη. Οι επαρχίες πλήρωναν φόρους σε χρήμα ή είδος, ανάλογα με τις τοπικές δυνατότητες. Στην αρχή, η είσπραξη γινόταν από ιδιώτες, αλλά σταδιακά πέρασε στον κρατικό μηχανισμό για να μειωθεί η αυθαιρεσία. Οι πολίτες της Ρώμης είχαν συχνά φορολογικά προνόμια, ενώ οι κατακτημένοι πληθυσμοί επιβαρύνονταν περισσότερο. Ωστόσο, η σταθερότητα του συστήματος και η πρόβλεψη για τοπικές προσαρμογές βοήθησαν στη διατήρηση της αυτοκρατορίας για αιώνες.
Η οθωμανική φορολογία βασιζόταν σε ένα ιδιαίτερο σύστημα που λεγόταν τιμάριο: η γη παραχωρούνταν σε στρατιωτικούς ή αξιωματούχους, οι οποίοι δεν είχαν την ιδιοκτησία της, αλλά το δικαίωμα να εισπράττουν τους φόρους από τους αγρότες. Οι φόροι ήταν συνήθως σε είδος (σιτηρά, ζώα, προϊόντα) και καθορίζονταν βάσει της παραγωγής. Υπήρχαν, επίσης, ειδικοί φόροι για τους μη μουσουλμάνους, όπως ο κεφαλικός φόρος. Το σύστημα επέτρεπε την τοπική προσαρμογή, αλλά σταδιακά έγινε αναποτελεσματικό, καθώς το κράτος άρχισε να πουλάει φοροεισπρακτικά δικαιώματα, πράγμα που ενίσχυσε τη διαφθορά.
Στη Ρωσία, η φορολογία ήταν σκληρή και βάραινε κυρίως τους αγρότες, που ζούσαν ως δουλοπάροικοι. Το κράτος επέβαλλε άμεσους και έμμεσους φόρους, ενώ πολλές φορές οι ευγενείς εισέπρατταν επιπλέον φόρους για λογαριασμό τους. Από τον 18ο αιώνα και μετά, το ρωσικό κράτος προσπάθησε να οργανώσει καλύτερα τη φορολογία, όμως οι κοινωνικές ανισότητες παρέμειναν τεράστιες. Η εξάρτηση από την αγροτική παραγωγή και η αργή εκβιομηχάνιση καθυστέρησαν τη δημιουργία ενός πιο δίκαιου και αποδοτικού συστήματος.
Εξεγέρσεις, τοπικές διαμάχες, εσωτερικές απειλές ή εξωτερικοί εχθροί είναι καθημερινά προβλήματα για ένα πολυεθνικό κράτος. Γι’ αυτό, κάθε αυτοκρατορία χρειάζεται μηχανισμούς καταστολής στρατιωτικούς, νομικούς, ακόμα και ψυχολογικούς. Η ισχύς δεν είναι μόνο θέμα δύναμης, αλλά και ελέγχου, επιτήρησης και πολιτικής διαχείρισης της διαφωνίας.
Η Ρώμη στηριζόταν σε ένα εξαιρετικά πειθαρχημένο και οργανωμένο στρατό, που μπορούσε να επέμβει γρήγορα οπουδήποτε. Οι λεγεώνες λειτουργούσαν και ως στρατιωτική δύναμη και ως σύμβολο της ρωμαϊκής τάξης. Παράλληλα, η Ρώμη τιμωρούσε αυστηρά τις εξεγέρσεις, όπως έδειξε με τη σκληρή καταστολή στη Βρετανία, στην Ιουδαία ή στην Καρχηδόνα. Ωστόσο, συχνά συνδύαζε τη βία με την παροχή προνομίων: Έδινε τη ρωμαϊκή υπηκοότητα, ενίσχυε τις τοπικές ελίτ και προωθούσε την ένταξη μέσα από τον πολιτισμό.
Οι Οθωμανοί είχαν αναπτύξει εξελιγμένα εργαλεία εξουσίας. Ο στρατός (ιδίως οι γενίτσαροι) ήταν βασικό μέσο επιβολής της τάξης. Οι επαναστάσεις καταπνίγονταν με αποφασιστικότητα, όπως σε περιπτώσεις τοπικών πασάδων που αποστατούσαν ή σε εξεγέρσεις χριστιανικών πληθυσμών. Παράλληλα, όμως, η Οθωμανική πολιτική είχε και μια διάσταση «ανοχής»: Αν οι υπήκοοι πλήρωναν φόρους και δεν προκαλούσαν προβλήματα, μπορούσαν να διατηρήσουν τη γλώσσα, τη θρησκεία και τα ήθη τους. Αυτός ο έλεγχος μέσω «αποδοχής» ήταν βασικό στοιχείο σταθερότητας, ιδιαίτερα σε περιόδους ειρήνης.
Η Ρωσία, και ειδικά μετά τον 18ο αιώνα, βασίστηκε έντονα στον φόβο και στην καταστολή. Ο τσάρος ήταν αυθεντία με σχεδόν θεϊκή διάσταση, και οι κρατικοί μηχανισμοί παρακολούθησης και ελέγχου όπως η «Μυστική Αστυνομία» φρόντιζαν να εντοπίζουν κάθε απειλή. Οι εξεγέρσεις καταπνίγονταν άμεσα και βίαια, όπως δείχνει η εξέγερση των Δεκεμβριστών ή οι αγροτικές ταραχές. Οι εθνοτικές και θρησκευτικές μειονότητες αντιμετωπίζονταν με αυστηρή πολιτική, ειδικά στις παρυφές της αυτοκρατορίας. Η εξουσία ήταν βαθιά συγκεντρωτική, και κάθε απόκλιση από το κέντρο θεωρούνταν ύποπτη.
Οι αυτοκρατορίες δεν στηρίχτηκαν μόνο στα όπλα ή στο φόβο. Χρειάστηκαν πειθαρχία, οργάνωση, ευελιξία και κυρίως την ικανότητα να ελέγχουν και να πείθουν διαφορετικούς λαούς. Μέσα από θεσμούς, φόρους, καταστολή αλλά και στρατηγικές ενσωμάτωσης, κατάφεραν να ενώσουν τεράστιες εκτάσεις και πληθυσμούς κάτω από μία εξουσία. Παρότι το καθένα από τα παραδείγματα που είδαμε, η Ρώμη, Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Ρωσία είχε τις δικές τους μεθόδους, όλα βασίστηκαν σε ένα κοινό δίλημμα δηλαδή, πώς να ασκούν δύναμη χωρίς να καταρρεύσουν από μέσα.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη Γιάννα, Η Αυτοκρατορική Ρωσία (1613-1917), εκδ. Gutenberg
- Συλλογικό (2011), Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1600-1914 (Δεύτερος Τόμος), εκδ. Αλεξάνδρεια
- The Russian Empire, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
