Tου Δημήτρη Νικολάου,
Η επανεκπαίδευση των αισθήσεων είναι μια διαδικασία που επηρεάζει όχι μόνο την ανθρώπινη αντίληψη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης, οι εργαζόμενοι κλήθηκαν να επαναπροσδιορίσουν την αίσθηση του χρόνου, του χώρου και των ήχων, ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των νέων βιομηχανικών περιβαλλόντων. Η διαδικασία αυτή δεν είναι μόνο μια σωματική προσαρμογή, αλλά και μια διανοητική πρόκληση, συνδυάζοντας φιλοσοφικές θεωρίες με τις εξελίξεις στις επιστήμες, που τελικά συνέβαλαν στην αλλαγή του τρόπου παραγωγής και κοινωνικής οργάνωσης. Το θέμα της επανεκπαίδευσης των αισθήσεων είναι ένα ιδιαίτερο σημαντικό ζήτημα η κατανόηση του οποίου θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε ορισμένα πράγματα για την σύγχρονη κοινωνία. Σχετίζεται και με την αισθησιοκρατία (sensualism-sentimentalism) που είναι ένα φιλοσοφικό κίνημα που εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα σύμφωνα με το οποίο οι αισθήσεις αποτελούν την βάση του γνωστικού εγχειρήματος και της κατανόησης της αλήθειας και της πραγματικότητας αλλά παράλληλα είναι σχετικό και με τις εξελίξεις στο πεδίο της ιατρικής την φυσιολογία.
Με τον όρο επανεκπαίδευση των αισθήσεων αναφερόμαστε σε μια δύσκολη διαδικασία στην οποία τα σώματα των ανθρώπων της προβιομηχανικής περιόδου έπρεπε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες αυτής της Βιομηχανικής εποχής. Δηλαδή αφού οι άνθρωποι ήταν πλέον εργάτες σε εργοστάσια έπρεπε να συνηθίσουν την όραση τους στο σκοτάδι, να μην τρομάζουν από τους νέους μηχανικούς ήχους του εργοστασίου, να συγχρονίζουν τον χρόνο τους και τις κινήσεις τους με αυτοματοποιημένη ακρίβεια. Όλα αυτά γίνονταν με στόχο την αποφυγή εργατικών ατυχημάτων και την αύξηση της παραγωγής στα εργοστάσια. Αυτή η διαδικασία της επανεκπαίδευσης των αισθήσεων ήταν ιδιαίτερα κρίσιμη για την βιομηχανοποίηση του κόσμου. Καθώς, χάρη σε αυτή, οι άνθρωποι που προέρχονταν από ένα αγροτικό περιβάλλον και μεταφέρθηκαν στον αστικό χώρο κατάφεραν να εργαστούν στον εντελώς διαφορετικό χώρο του εργοστασίου. Χωρίς αυτήν την επανεκπαίδευση, τα σώματα των ανθρώπων δεν θα προσαρμόζονταν σε αυτή τη νέα κατάσταση προκαλώντας περισσότερα εργατικά ατυχήματα και μειώνοντας την παραγωγή. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα, η μετάβαση από τον παλιό αγροτικό κόσμο στον βιομηχανικό να καταστεί αδύνατη και ακατόρθωτη.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα την επανεκπαίδευση των αισθήσεων πρέπει να εξετάσουμε την πορεία της, ιδιαίτερα στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Πρώτα από όλα αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Johann Friedrich Herbart, που θεωρείται ο «πατέρας» της σύγχρονης παιδαγωγικής, το 1824 θα αναφερθεί σε μοντέλα με τα οποίο γίνεται δυνατό να υπολογιστεί ο χρόνος που χρειάζονται οι άνθρωποι για να κατανοήσουν μια έννοια δηλαδή κάνει αναφορά σε μηχανισμούς διαμέσου του χρόνου της μάθησης. Στο ίδιο πλαίσιο ο ιατρός John Ayrton Paris το 1825, θα δημιουργήσει το θαυματοτρόπιο μια οπτική απάτη, η οποία θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τον υπολογισμό του χρόνου τον οποίο το ανθρώπινο μάτι επηρεάζεται από αυτές τις γρήγορα κινούμενες οπτικές απάτες. Με αυτόν τον τρόπο σε αυτές τις δεκαετίες του 19ου αιώνα εμφανίζονται πολλές τέτοιες συσκευές όπως είναι το φενακιστοσκόπιο, το πραξινοσκόπιο αλλά και το πανόραμα τα οποία εξυπηρετούν τέτοιους σκοπούς.
Έτσι, χρησιμοποιώντας τέτοιες συσκευές και σε συνδυασμό με έρευνες σημαντικών επιστημόνων, όπως αυτές του Γκαίτε και του Faraday, οι βιομηχανικοί άνθρωποι μπόρεσαν να κατανοήσουν τις αισθήσεις των εργατών και κατάφεραν αυτήν την επανεκπαίδευση των αισθήσεων η οποία τελικά επέτρεψε την βιομηχανοποίηση του κόσμου. Μάλιστα και ο Καρλ Μάρξ στο Κεφάλαιο σημειώνει πως: «Μια από τις μεγαλύτερες τεχνικές καινοτομίες του 19ου αιώνα ήταν ο τρόπος που το ανθρώπινο σώμα εξοικειώθηκε με τις ολιγάριθμες βασικές αρχές της κίνησης». Στο ίδιο πνεύμα και ο Νίστε στο Human, All Too Human (1878) αναφέρει πως «με την τρομερή επιτάχυνση της ζωής, το μάτι και ο νους συνήθισαν να βλέπουν και να εκτιμούν ό,τι βλέπουν αποσπασματικά, χωρίς ενότητα. Ο καθένας μας μοιάζει πια με τον ταξιδιώτη που έμαθε να βλέπει μια περιοχή και τους ανθρώπους της μέσα από το βαγόνι ενός τρένου».
Συνεπώς, η επανεκπαίδευση των αισθήσεων ήταν μια αναγκαία διαδικασία προσαρμογής για τους ανθρώπους που βρέθηκαν από τον αγροτικό στον βιομηχανικό κόσμο. Χάρη στην επιστημονική έρευνα και τις καινοτόμες συσκευές που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή, οι εργάτες μπόρεσαν να εξοικειωθούν με τους νέους περιβαλλοντικούς και σωματικούς περιορισμούς, επιτυγχάνοντας έτσι την ομαλή μετάβαση σε έναν κόσμο μηχανοκίνητης παραγωγής. Αυτή η διαδικασία όχι μόνο επέτρεψε την επιβίωση του βιομηχανικού συστήματος, αλλά και αναμόρφωσε την αντίληψή μας για την ανθρώπινη αίσθηση και την κοινωνική οργάνωση.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Karl Marx (1986), To Κεφάλαιο: Κριτική της πολιτικής οικονομίας (μτφρ. Παναγιώτης Μαυρομμάτης), Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή
- Bennet Tony & Michael Emmison (1994), The Birth of the Factory: An Approach to the Social and Cultural History of the Industrial Revolution, London: Routledge
- Herbart Johann Friedrich (1824), Psychologie als Wissenschaft neu gegründet auf Erfahrung, Metaphysik und Mathematik, Königsberg: August Wilhelm Unzer
- Nietzche Friedrich (1996), Human, All Too Human: A Book for Free Spirits (μτφρ. R.J. Hollingdale), Cambridge University Press
- Paris John Ayrton (1825), Philosophical and Experimental Researches on the Eye, and on the Use of Spectacles, London: Underwood
- Foucault Michael (1975), Discipline and Punish: The Birth of the Prison (μτφρ. Alan Sheridan), Νew York: Pantheon Books
