Της Εμμανουέλας Σφακιανάκη,
Ο εθελοντισμός ως μορφή ανιδιοτελούς κοινωνικής συμμετοχής εμπερικλείει μια ουσιώδη διάσταση ελευθερίας και κοινωνικής ευθύνης. Η εκούσια προσφορά χρόνου ή υπηρεσιών χωρίς οικονομικό αντάλλαγμα συνιστά όχι μόνο πράξη αλληλεγγύης, αλλά και θεμελιώδη έκφραση της προσωπικής αυτονομίας και κοινωνικής συνείδησης του πολίτη. Στο πλαίσιο αυτό, η εθελοντική δράση μπορεί να ιδωθεί τόσο ως στοιχείο της κοινωνικής συνοχής όσο και ως μορφή ενεργής συμμετοχής στην άσκηση συλλογικής ευθύνης. Παρότι ο ρόλος του εθελοντισμού αναγνωρίζεται κατ’ επανάληψη στο δημόσιο λόγο, η ελληνική έννομη τάξη διατηρεί μια αντιφατική στάση. Από τη μία πλευρά επιδιώκει την ενθάρρυνση της εθελοντικής δράσης, από την άλλη αποτυγχάνει να διαμορφώσει ένα σαφές, συνεκτικό, και προστατευτικό νομοθετικό πλαίσιο για την υποστήριξή της.
Στο ελληνικό θεσμικό σύστημα δεν υφίσταται ενιαίος νομοθετικός ορισμός του εθελοντισμού. Η έννοια χρησιμοποιείται κατά καιρούς σε επί μέρους νομοθετήματα ή κρατικές πρωτοβουλίες, χωρίς όμως να υπάρχει σαφής και δεσμευτική νομική κατοχύρωση της έννοιας ή των χαρακτηριστικών της. Ο μόνος διαδεδομένος ορισμός προέρχεται από την Ελληνική Ομοσπονδία Μη Κυβερνητικών Οργανισμών, σύμφωνα με τον οποίο εθελοντισμός είναι «η πρόθυμη δέσμευση ενός ατόμου να εργαστεί χωρίς αμοιβή για ένα καθορισμένο ή αόριστο χρονικό διάστημα για το γενικό καλό της κοινωνίας». Αν και ο ορισμός αυτός δεν εντάσσεται σε κάποια νομοθετική πράξη, απεικονίζει τις βασικές αρχές που αναγνωρίζονται διεθνώς: τη μη αμειβόμενη εργασία, τη συνειδητή και ελεύθερη προσφορά, καθώς και τον προσανατολισμό προς το κοινωνικό συμφέρον.
Από συνταγματικής απόψεως, η εθελοντική δράση μπορεί να ιδωθεί ως έκφανση τόσο της αρχής της ελευθερίας της προσωπικότητας (άρθρο 5 §1 Σ.), όσο και της συμμετοχής του πολίτη στην κοινωνική και πολιτική ζωή (άρθρο 25 Σ.). Η προστασία της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας περιλαμβάνει και το δικαίωμα του ατόμου να δρα ανιδιοτελώς, ενώ η κοινωνική αλληλεγγύη, ως συνταγματικά αναγνωρισμένη αρχή, ενδυναμώνει θεσμικά τη σημασία του εθελοντισμού. Ωστόσο, η απουσία ειδικής νομοθεσίας αποστερεί τον εθελοντισμό από ένα σαφές θεσμικό πλαίσιο που να ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ εθελοντών και φορέων, την προστασία των εμπλεκομένων και την ευθύνη σε περίπτωση ατυχήματος ή ζημίας.
Αναλυτικότερα, οι σχέσεις μεταξύ εθελοντών και φορέων παραμένουν ασαφώς οριοθετημένες, με αποτέλεσμα να δημιουργείται σύγχυση ως προς το κατά πόσον η παρεχόμενη εργασία είναι εθελοντική ή υποκρύπτει εξαρτημένη σχέση εργασίας κατά την έννοια του άρθρου 648 ΑΚ και του Ν. 4808/2021. Η ασάφεια αυτή ενέχει κινδύνους τόσο για την προστασία των εθελοντών όσο και για την τήρηση της εργατικής νομοθεσίας, ιδίως όταν η προσφορά εντάσσεται σε σταθερά οργανωμένες δραστηριότητες που φέρουν χαρακτηριστικά επαγγελματικής παροχής εργασίας.
Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο Ν. 3013/2002 για την «Αναβάθμιση της Πολιτικής Προστασίας» (ΦΕΚ Α’ 102), στον οποίο αναγνωρίζεται η συμβολή των εθελοντών στην αντιμετώπιση φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών. Ο νόμος προβλέπει, ειδικότερα στο άρθρο 14, τη δημιουργία μητρώου εθελοντικών οργανώσεων και τη δυνατότητα ένταξης φυσικών προσώπων σε εθελοντικά σχήματα πολιτικής προστασίας. Παράλληλα, θεσπίζει την υποχρέωση των κρατικών υπηρεσιών να αξιοποιούν τους εθελοντές σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Η πρόβλεψη αυτή καθιστά τον εθελοντισμό λειτουργικό συμπλήρωμα της δημόσιας διοίκησης σε καταστάσεις κρίσης.
Στον ίδιο τομέα κινείται και ο Ν. 4662/2020 για την αναδιοργάνωση της Πολιτικής Προστασίας (ΦΕΚ Α’ 27), ο οποίος στο άρθρο 27 επανακαθορίζει και ενισχύει τις διατάξεις περί εθελοντικής συνδρομής, εντάσσοντας την εθελοντική δράση σε οργανωμένο και πιστοποιημένο θεσμικό πλαίσιο. Η συγκρότηση Εθνικού Μητρώου Εθελοντών Πολιτικής Προστασίας και η πρόβλεψη για ειδική εκπαίδευση και εποπτεία αποτελούν πρόοδο προς την κατεύθυνση ενός πιο ασφαλούς και ελέγξιμου συστήματος εθελοντικής συνεισφοράς.
Αξιοσημείωτη είναι και η συμβολή του Νόμου 4430/2016 για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (Κ.ΑΛ.Ο.), ο οποίος στο άρθρο 14 επιτρέπει την παροχή εθελοντικής εργασίας εντός των Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων (ΚΟΙΝΣΕΠ). Αν και η ρύθμιση αποσκοπεί στην ευελιξία, η θεωρητική και πρακτική σύγχυση σχετικά με τη διάκριση μεταξύ εθελοντικής και εξαρτημένης εργασίας έχει καταγραφεί εκτενώς, εγείροντας ανησυχίες για ενδεχόμενη καταστρατήγηση της εργατικής προστασίας, ιδίως σε περιβάλλοντα κοινωνικής επιχειρηματικότητας με ασθενείς ελεγκτικούς μηχανισμούς.
Στον τομέα, επίσης, της δημόσιας υγείας ο Ν. 4871/2021 (ΦΕΚ Α’ 246) περιλαμβάνει διατάξεις για την εθελοντική συμμετοχή πολιτών σε δράσεις πρόληψης και ενημέρωσης, ιδιαίτερα κατά την πανδημία του COVID-19. Το άρθρο 10 του νόμου αυτού προβλέπει τη δυνατότητα συμμετοχής φυσικών προσώπων σε εμβολιαστικές και λοιπές ενέργειες δημόσιας υγείας, υπό την εποπτεία των υγειονομικών αρχών. Η σχετική εμπειρία ανέδειξε τη σημασία της θεσμικά κατοχυρωμένης εθελοντικής συνεισφοράς, ιδίως όταν οι κρατικές δομές βρίσκονται υπό πίεση.
Παρά τις θετικές αυτές εξελίξεις, η ελληνική πολιτεία δεν έχει υιοθετήσει ακόμη ένα ενιαίο νόμο-πλαίσιο για τον εθελοντισμό, όπως συμβαίνει σε άλλες έννομες τάξεις (π.χ. Ιταλία: leggequadrosulvolontariato, n. 266/1991). Η απουσία ενός οριζόντιου νομικού πλαισίου δημιουργεί αποσπασματικότητα, διοικητική ανασφάλεια, και νομική ασάφεια ως προς τη φύση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των εμπλεκομένων. Σε αυτό το πλαίσιο, ο εθελοντισμός, παρά το δημόσιο και κοινωνικό του χαρακτήρα, παραμένει μια μορφή δράσης χωρίς σαφές νομικό πρόσωπο. Αντιμετωπίζεται συχνά είτε ως ηρωισμός ιδιωτών είτε ως πρόσκαιρη ενίσχυση του κρατικού μηχανισμού, χωρίς να του αναγνωρίζεται ο θεσμικός χαρακτήρας που έχει αποκτήσει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Χωρίς τη νομική του θωράκιση, ο εθελοντισμός κινδυνεύει να διολισθήσει είτε σε μορφή άτυπης και απροστάτευτης εργασίας, είτε σε αυθόρμητο ακτιβισμό χωρίς συνέχεια και θεσμικό αντίκρισμα.
Κατ’ επέκταση, η ανάγκη διαμόρφωσης ενός ενιαίου και ολοκληρωμένου νομικού πλαισίου που θα ορίζει σαφώς τι είναι εθελοντισμός, ποιες είναι οι σχέσεις του με τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, ποιες υποχρεώσεις και ποια δικαιώματα δημιουργεί, αποτελεί όχι μόνο θεσμική προτεραιότητα αλλά και ζήτημα προστασίας του κράτους δικαίου. Η αναγνώριση του εθελοντή ως φορέα δικαιωμάτων εντός της έννομης τάξης θα σηματοδοτούσε τη μετάβαση από μια αντίληψη του εθελοντισμού ως προσωπικής αρετής προς μια θεσμική ερμηνεία της κοινωνικής συμμετοχής ως συστατικό της δημοκρατίας και του κοινωνικού κράτους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Π. Παραράς, Res Publica – Δικαιώματα του ανθρώπου, τόμ. 2, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2014
- Το Νομικό Πλαίσιο του Εθελοντισμού στην Ελλάδα, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, διαθέσιμο εδώ
