Της Κατερίνας Μανάδη,
Είναι γεγονός ότι, η ιατρική επιστήμη στοχεύει στην εξασφάλιση της υγείας των ανθρώπων, όπου και αν αυτοί βρίσκονται. Όπου υπάρχει ζωή, εκτός από ελπίδα, για να παραφράσουμε τη γνωστή ρήση του Stephen Hawking, υπάρχει και αρρώστια, συνεπώς, υπάρχει και η ανάγκη για τη θεραπευτική ιδιότητα της ιατρικής. Η ανάπτυξη της επιστήμης αυτής αναγκαστικά έλαβε υπόψη της τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται, προκειμένου να βελτιστοποιήσει στοχευμένα τις διάφορες υπηρεσίες περίθαλψης, που οφείλει να παρέχει. Όπως είναι γνωστό, άλλωστε, οι γιατροί σύνορα δεν γνωρίζουν, παρά ταξιδεύουν όπου η ανθρώπινη ανάγκη τους καλεί προς το καθήκον. Τι συμβαίνει, όμως, όταν η ανάγκη αυτή υπερβαίνει τα ανθρώπινα σύνορα; Τι συμβαίνει όταν η ανθρώπινη ζωή… ξεφεύγει των γήινων ορίων;
Η ιατρική του διαστήματος σίγουρα αποτελεί έννοια απομακρυσμένη από την καθημερινότητά μας. Δικαίως, καθώς για τη συντριπτική πλειοψηφία των «κοινών θνητών», τα ταξίδια στο διάστημα αποτελούν ένα από τα πολλά ματαιωμένα όνειρα που διαφυλάττουν στο μπαούλο των αναμνήσεων της παιδικής τους ηλικίας ή στοιχείο συνδεδεμένο με τον κόσμο της γνωστής τριλογίας επιστημονικής φαντασίας. Ωστόσο, η «απόμακρη» υπόσταση της θαυμαστής αυτής επιστήμης δεν την αποτρέπει από το να εξελίσσεται συνεχώς, με τους ερευνητικούς ρυθμούς του πεδίου να έχουν, μάλιστα, εντατικοποιηθεί ιδιαιτέρως τα τελευταία χρόνια, οδηγώντας, μάλιστα, το 2017 στην αναγνώρισή της από το Βασιλικό Κολλέγιο Ιατρών του Ηνωμένου Βασιλείου ως ξεχωριστής ιατρικής ειδικότητας. Η εντατικοποίηση αυτή υπογραμμίζει, κατά συνέπεια, την ανάγκη εξασφάλισης των βέλτιστων συνθηκών για την υγεία των κοσμοναυτών, από τη στιγμή της επιλογής τους για την εξωπραγματική αυτή αποστολή μέχρι και την επιστροφή τους στα πάτρια εδάφη. Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια πιο προσεκτική ματιά, στον …υπερκόσμιο κόσμο της διαστημικής ιατρικής…
Κύριος στόχος της ιατρικής αυτής ειδικότητας αποτελεί, φυσικά, η καλλιέργεια του κατάλληλου πλαισίου εντός του οποίου μπορεί να διατηρηθεί άθικτη η ανθρώπινη υγεία και φυσιολογία, παρά τις αντίξοες και πιθανώς θανατηφόρες συνθήκες στις οποίες καλείται να επιβιώσει. Η διαστημική ιατρική λαμβάνει κυρίως προληπτικό χαρακτήρα, καθώς, κατόπιν της επιλογής των κατάλληλων ατόμων, προετοιμάζει όχι μόνο το σώμα, αλλά και το πνεύμα των αστροναυτών για το επικείμενό τους ταξίδι πέρα από τη γραμμή Karman, ενώ παράλληλα εργάζεται και για την εξασφάλιση της υγείας τους μακροπρόθεσμα. Η βαρύτητα, ο όγκος, όπως και οι μοναδικές δεξιότητες κάθε ατόμου που συμμετέχει στην πτήση, αποτελούν τα συστατικά με τα οποία ο διαστημικός γιατρός καλείται να οικοδομήσει ένα βιώσιμο πλάνο εξασφάλισης της ομαλή έκβαση της αποστολής, με τη δαμόκλειο σπάθη της «αχρήστευσης» ενός εκ των μελών της να απειλεί την αποτυχία της συνολικά.
Η διαδικασία αρχίζει, φυσικά, με την επιλογή των ατόμων που μπορούν να υποστηρίξουν τη μοναδική αυτή εμπειρία, καθώς, δυστυχώς, η επιθυμία μας και μόνο να γίνουμε αστροναύτες -όπως φυσικά και η οικονομική μας κατάσταση- δεν επαρκεί, παρά τις όποιες λανθασμένες εντυπώσεις που ενδέχεται να έχουν πρόσφατα δημιουργηθεί. Κριτήρια αποκλεισμού για τη συμμετοχή στην αποστολή αποτελούν ασθένειες που μπορεί να οδηγήσουν σε «αχρήστευση» του ατόμου κατά τη διάρκεια της πτήσης, όπως για παράδειγμα επιληψία ή οξεία στεφανιαία νόσος, παθολογίες που ενδέχεται να αλληλεπιδράσουν με το ιδιαίτερο μικροπεριβάλλον της αποστολής, όπως το άσθμα, που ενδέχεται να επιδεινωθεί σε συνθηκες έλλειψης οξυγόνου, και τέλος, καταστάσεις ασύμβατες με τη μεγάλη διάρκεια της αποστολής, όπως χρόνιες καταστάσεις που απαιτούν συστηματική χορήγηση θεραπείας.
Τα κριτήρια αυτά, παραδόξως, γίνονται ελαστικότερα με την ηλικία του υποψηφίου. Σε περίπτωση που ο υποψήφιος πληροί όλες τις προαναφερθείσες απαιτήσεις, υποβάλλεται στη εξαντλητική διαδικασία συνεχών δοκιμασιών, στις οποίες αναπαρίστανται οι συνθήκες της πτήσης. Εφόσον ο υποψήφιος αστροναύτης καταφέρει να διαπεράσει αλώβητος και από αυτή την «πυρά», έχει πλέον εγκριθεί ιατρικά η συμμετοχή του στην αποστολή.
Με τους θετικούς αυτούς οιωνούς, επομένως, ο αστροναύτης ξεκινάει την αντίστροφη μέτρηση που θα τον ωθήσει πέρα από τα όρια του μέχρι τώρα γνωστού του κόσμου, καθιστώντας το απρόσβλητο από τον άνθρωπο κενό του διαστήματος, προσβάσιμο πλεόν στην ανθρώπινη εμπειρία. Τι συμβαίνει, ωστόσο, στο σώμα του αστροναύτη με αυτή την υπέρβαση; Στη διερεύνηση της ερώτησης αυτής χρήσιμη είναι η κατανόηση της έννοιας της μιρκροβαρύτητας, της σχεδόν απόλυτης απουσίας, δηλαδή, της αίσθησης του βάρους κατά τη διάρκεια του διαστημικού ταξιδιού. Κάτω από αυτή τη συνθήκη, το ανθρώπινο σώμα υποβάλλεται σε έντονες αναπροσαρμογές, προκειμένου να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία του.
Εντονότερη εξ αυτών, είναι η προσαρμογή του αιθουσαίου συστήματος, υπεύθυνο, φυσιολογικά, για την ισορροπία του ατόμου, καθώς και του νευρικού μας συστήματος. Πάνω από το 60% των αστροναυτών βιώνουν το σύνδρομο διαστημικής προσαρμογής τις πρώτες 3 μέρες του ταξιδιού τους, με συμπτώματα όπως η ναυτία και η τάση προς έμετο, να αδρανοποιούν τις δεξιότητες απαραίτητες για την επιβίωσή τους. Προς αποφυγή επιδείνωσης της κατάστασης, θεωρείται σκόπιμο να αποφεύγονται ορισμένες κινήσεις του κεφαλιού, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Κρίσιμης σημασίας θεωρείται, ακόμη, η απώλεια της οξύτητας της όρασης, καθώς μπορεί να παρεμποδίσει την επιτυχή διεκπεραίωση της αποστολής. Παρά την άγνωστη αιτιολογία της, η επίδραση αυτή φαίνεται να συσχετίζεται με την ανακατανομή των εγκεφαλικών υγρών και τα αυξημένα επίπεδα εισπνοής CO2.
Μια ακόμη σημαντική προσαρμογή του οργανισμού στο διάστημα είναι η ανακατανομή των σωματικών υγρών, οδηγώντας συχνά σε οίδημα του προσώπου και τα λεγόμενα «πόδια κοτόπουλου», την ατροφική παρουσίαση των άχρηστων πλέον κάτω άκρων. Με αυξημένη διαπερατότητα των αγγείων, ο μεγαλύτερος όγκος του πλάσματος περνάει στον εξωκυττάριο χώρο, οδηγώντας σε υπογκαιμική κατάσταση και ελάττωση των αντανακλαστικών των ταξιδιωτών. Η συνθήκη αυτή ενδέχεται να οδηγήσει και σε έντονο πόνο στη μέση, με την αναπροσαρμογή του μυοσκελετικού συστήματος να επιφέρει απώλεια οστικής και μυικης μάζας. Οι στοχευμένες σωματικές ασκήσεις θεωρείται ότι περιορίζουν την επίδραση αυτή, πυροδοτώντας την οστεογένεση, ενώ η εφαρμογή του λεγόμενου «SkinSuit», κουστουμιού που εφαρμόζει σαν δεύτερο δέρμα στο σώμα των αστροναυτών και αναπαράγει τις συνθήκες βαρύτητας που βιώνουν στη Γη, μεγιστοποιεί τα οφέλη της σωματικής αυτής άσκησης. Φυσικά, όλα τα παραπάνω θα μπορούσαν να αποφευχθούν με τη δημιουργία αντίστοιχων συνθηκών βαρύτητας στο «κατάστρωμα» του διαστημόπλοιου.
Οι αραπάνω επιδράσεις, φυσικά αφορούν σε συνθήκες με τις οποίες οι αστροναύτες οφείλουν «φυσιολογικά» να έρθουν αντιμέτωποι. Τι συμβαίνει, ωστόσο, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης; Η μεταφορά απαραίτητων θεωρητικά φαρμάκων ενέχει αντίστοιχες προκλήσεις με την επιβίωση του ανθρώπινου οργανισμού. Τα φάρμακα θα πρέπει να είναι χημικά σταθερά, θερμοανθεκτικά και να διαθέτουν ικανοποιητική διάρκεια ζωής, λαμβάνοντας υπόψη τα αυξημένα επίπεδα ακτινοβολίας που δέχονται σε σχέση με τα «επίγεια» ομόλογά τους. Στο κουτί πρώτον βοηθειών μιας μέσης διάρκειας αποστολής, τυπικά περιλαμβάνονται αναλγητικά, αντιβιοτικά, αντιεμετικά, αλλά και αντικαταθλιπτικά φάρμακα. Στο πεδίο της διάγνωσης, δυστυχώς περιοριζόμαστε στη δυνατότητα υπερηχογραφικού ελέγχου, ενώ ιδιαίτερη παραμένει η πρόκληση της χορήγησης αναισθησίας (ο κλειστός χώρος του αεροσκάφους αποκλείει την οδό της αναπνευστικής χορήγησης) και της καρδιαοπνευμονικής ανάνηψης, με την κλασσική μέθοδο της ΚΑΡΠΑ να έχει προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της μιρκοβαρύτητας.
Μετά το πέρας της διαστημικής τους περιπέτειας, οι αστροναύτες -και οι θεράποντες ιατροί που τους φροντίζουν- έρχονται αντιμέτωποι με την πρόκληση της επιστροφής στα «πάτρια εδάφη». Η αποσυμπίεση του αεροσκάφους, σε συνδυασμό με τους έντονους κραδασμούς κατά την προσγείωσή του συνιστούν τους σοβαρότερους κινδύνους, καθώς ακόμη δεν έχουν σχεδιαστεί συνεκτικές στρατηγικές για την αντιμετώπισή τους. Στην άχαρη περίοδο της επιστροφής στη σφαίρα της ανθρώπινης επίγειας δραστηριότητας, οι αστροναύτες υποβάλλονται σε συνεχείς δοκιμασίες αναπροσαρμογής, κυρίως του μυοσκελετικού και του καρδιαγγειακού τους συστήματος, προς αναστροφή στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό των επιδράσεων του ταξιδιού τους.
Ακόμη, δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο να βιώνουν ορθοστατική αδυναμία, να μην μπορούν, δηλαδή, να στέκονται όρθιοι για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως και ευαισθησία νευρολογικής φύσης, καθιστώντας τους ευάλωτους στον τεράστιο όγκο αισθητηριακών πληροφοριών που λαμβάνουν. Η κοινότητα της διαστημικής ιατρικής καταβάλλει σημαντικές προσπάθειες για τη βελτιστοποίηση των διαδικασιών αναπροσαρμογής, με την επιτάχυνση αυτής, καθώς και τον περιορισμό των μακροπρόθεσμων συνεπειών στην υγεία των συμμετεχόντων να αποτελούν τους πρωταρχικούς της στόχους.
Απ’ όλα τα παραπάνω, καθίσταται σαφές ότι η εξερεύνηση του διαστήματος δεν είναι απλή υπόθεση, ούτε από ιατρική σκοπιά. Παρά ταύτα, προκαλεί δέος το γεγονός ότι έχουμε φτάσει σε ένα σημείο στην ανθρώπινη ιστορία στο οποίο η συζήτηση για την επιβίωση του ανθρώπου στο διάστημα δεν ανήκει πλέον στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας, αλλά αποτελεί μια σοβαρή πρόκληση της σύγχρονης ιατρικής πραγματικότητας. Η ανθρώπινη ζωή έχει διασχίσει πλέον τα όρια του πλανήτη που τη γέννησε, με την ιατρική προσπάθεια να αποτελεί, φυσικά, απαραίτητο συνοδοιπόρο στην εξερεύνηση των αχαρτογράφητων αυτών νερών. Η ιατρική των άστρων, λοιπόν, αποτελεί την ουσιαστικότερη επιβεβαίωση ότι πράγματι, οι γιατροί επιτελούν ένα λειτούργημα χωρίς, ανθρώπινα ή μη, σύνορα …
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- An overview of space medicine, British Journal of Anesthesia, διαθέσιμο εδώ
- Microgravity and Space Medicine, MDPI, διαθέσιμο εδώ
