Της Δήμητρας Τσάνταλη,
Ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο «μαύρες σελίδες» στην Ιστορία, αλλά ήταν και μια εποχή γεμάτη αλλόκοτη δημιουργικότητα και μοναδικές παραδόσεις που αποκαλύπτουν την ανθρώπινη ανάγκη για γέλιο, φαντασία και ελπίδα ακόμα και στις πιο δύσκολες εποχές. Ίσως πάλι η έλλειψη μόρφωσης οδηγούσε τους ανθρώπους σε παραδόσεις που σήμερα φαντάζουν αστείες, οι οποίες όμως τότε ήταν πολύ σημαντικές και τις αντιμετώπιζαν με ειλικρινή σεβασμό και σοβαρότητα. Κάτω από το βάρος του φόβου και της προκατάληψης, άνθισαν παραδόσεις όπως οι δίκες των ζώων ή νεκρών, ενώ οι μαγικές τελετουργίες ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας. Ας ρίξουμε μια ματιά σε μερικά από τα πιο παράξενα έθιμα που χαρακτήρισαν εκείνη την τόσο μακρινή, αλλά και τόσο γοητευτική εποχή.
Στον Μεσαίωνα, τα ζώα μπορούσαν να κληθούν σε δικαστήριο και να δικαστούν ως υπεύθυνα για αδικήματα όπως η καταστροφή σοδειών ή ακόμη και για ανθρωποκτονία. Οι διαδικασίες ήταν πολύ επίσημες: διορίζονταν δικηγόροι υπεράσπισης, οργανώνονταν δημόσιες δίκες και εκδίδονταν αποφάσεις με κανονικές ποινές, ακόμη και εκτελέσεις. Ένα διάσημο παράδειγμα είναι η περίπτωση ενός γουρουνιού που το 1386 στην πόλη Falaise της Γαλλίας, εκτελέστηκε δια απαγχονισμού επειδή δάγκωσε και σκότωσε ένα παιδί. Οι δίκες αυτές δεν ήταν απλώς παράλογες στα μάτια των τότε κοινωνιών· αποτελούσαν μέρος μιας ευρύτερης αντίληψης που θεωρούσε πως τα ζώα είχαν ηθική συνείδηση και συμμετείχαν -άρα και είχαν ευθύνη- στους ίδιους θεϊκούς και κοσμικούς κύκλους με τους ανθρώπους.
Ένα ακόμα παράξενο έθιμο του Μεσαίωνα ήταν η Γιορτή των Τρελών (Fête des Fous). Ήταν ένα έθιμο που άνθισε κυρίως κατά τον 12ο και 13ο αιώνα σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, ιδιαίτερα στη Γαλλία. Κατά τη διάρκεια αυτής της γιορτής, οι κοινωνικές και θρησκευτικές ιεραρχίες ανατρέπονταν: οι υπηρέτες γίνονταν «βασιλιάδες», οι κληρικοί ντύνονταν με ρούχα καρναβαλιού και λάμβαναν μέρος σε παρωδίες της ίδιας της εκκλησιαστικής λειτουργίας. Το έθιμο πιθανότατα έχει τις ρίζες του σε παγανιστικά φεστιβάλ, όπως τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Η γιορτή ήταν τόσο ακραία και γεμάτη υπερβολές που η Εκκλησία προσπάθησε επανειλημμένα να την καταστείλει, χωρίς όμως απόλυτη επιτυχία. Στην πραγματικότητα, λειτούργησε σαν μια απαραίτητη «βαλβίδα» αποσυμπίεσης για τις κοινωνίες της εποχής.
Ίσως το πιο αλλόκοτο θρησκευτικό έθιμο εκείνης της εποχής να ήταν το συμβολικό «μαστίγωμα» των εικόνων των Αγίων. Όταν οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν μεγάλες φυσικές καταστροφές, όπως ξηρασίες, επιδημίες ή αποτυχημένες σοδειές, θεωρούσαν ότι οι Άγιοι, παρά τις επανειλημμένες δοξασίες που τους έκαναν κατά τη διάρκεια του έτους, είχαν αποτύχει να μεσολαβήσουν υπέρ τους στον Θεό. Έτσι, οργανώνονταν πομπές όπου οι εικόνες των Αγίων περιφέρονταν στο χωριό, και σε κάποιες περιπτώσεις οι εικόνες μαστιγώνονταν συμβολικά για να «τιμωρηθούν» για την αδιαφορία τους. Το έθιμο αναδεικνύει πόσο ισχυρά συνυφασμένη ήταν η πίστη με την καθημερινή ζωή, σε σημείο που οι πιστοί δεν δίσταζαν να εκφράσουν θυμό και απογοήτευση προς το θείο με εντελώς σωματικούς τρόπους.
Κατά τη διάρκεια μεγάλων λιμών, ειδικά σε φτωχές αγροτικές περιοχές, οι κοινότητες προσπαθούσαν να διατηρήσουν το ηθικό τους μέσα από τελετουργικά γεύματα που βασίζονταν σε φαντασία. Οργάνωναν «γεύματα» όπου τα πιάτα ήταν κενά ή γεμάτα με άχυρο, πέτρες ή ξύλα, και υποδύονταν ότι απολάμβαναν πλούσια δείπνα. Σε κάποιες περιπτώσεις, έψαλλαν ευχαριστήριους ύμνους για «την αφθονία» που περίμεναν ότι θα ερχόταν μελλοντικά. Αυτές οι πρακτικές, γεμάτες απελπισία και ελπίδα, είχαν στόχο να ανυψώσουν το ηθικό και να προσελκύσουν την ευμένεια του θεού. Αν και ακούγονται τραγικές, αποκαλύπτουν τη δύναμη της ανθρώπινης ψυχής να αντιστέκεται μέσω της ελπίδας και του θεάτρου.
Μια ακόμη εξαιρετικά παράξενη πρακτική ήταν οι δίκες των νεκρών. Σε κάποιες περιπτώσεις, αν ένας ισχυρός ή κληρικός πέθαινε και θεωρούνταν ότι είχε διαπράξει σοβαρά εγκλήματα, το σώμα του μπορούσε να εκταφεί, να ντυθεί κανονικά και να παρουσιαστεί ενώπιον του δικαστηρίου. Το πιο διάσημο περιστατικό ήταν το «Σύνοδος του Πτώματος» (Synodus Horrenda) το 897 μ.Χ., όπου ο νεκρός Πάπας Φορμόζο δικάστηκε από τον διάδοχό του σε κανονική δίκη, ντυμένος με τα παπικά ενδύματα. Η ετυμηγορία; Ένοχος. Το πτώμα δέθηκε με βαρίδια και ρίχτηκε στον ποταμό Τίβερη!
Μέσα από αυτές τις ιστορίες αντανακλάται η ανάγκη των ανθρώπων να βρουν τρόπους, ώστε να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες της καθημερινότητας, η στενή σχέση που είχαν με τον κλήρο, καθώς και η ελπίδα τους για ένα καλύτερο μέλλον – το οποίο ωστόσο δεν ήταν στο δικό τους χέρι, αλλά στο χέρι του Θεού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hyde, W.W. (1916), The Prosecution and Punishment of Animals and Lifeless Things in the Middle Ages and Modern Times, JSTOR.org, διαθέσιμο εδώ
- Chambers, E.K., The Medieval Stage, archive.org, διαθέσιμο εδώ
- Gurevich, A. (1988), Medieval Popular Culture: Problems of Belief and Perception, archive.org, διαθέσιμο εδώ
