Της Ζαμπέτας Παπασταύρου,
Η διαδικασία ασύλου, ως πυρήνας της διεθνούς προστασίας και θεμελιώδες δικαίωμα, καθίσταται ιδιαίτερα κρίσιμη σε χώρες όπως η Ελλάδα, οι οποίες, λόγω γεωγραφικής θέσης, βρίσκονται στην πρώτη γραμμή διαχείρισης των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Στο επίκεντρο αυτής της διαδικασίας βρίσκεται το δικαίωμα ακρόασης, το οποίο συνιστά όχι μόνο έκφραση της αρχής της χρηστής διοίκησης, αλλά και θεμελιώδη εγγύηση του κράτους δικαίου και της δίκαιης δίκης. Παρά τις πρόνοιες της εθνικής και ενωσιακής νομοθεσίας, η πρακτική εφαρμογή του εν λόγω δικαιώματος εγείρει σοβαρά ερωτήματα αναφορικά με την αποτελεσματικότητά του.
Το ισχύον εθνικό νομικό πλαίσιο καθορίζεται κυρίως από το Νόμο 4939/2022 (ΦΕΚ Α’ 111), ο οποίος αποτελεί τον νέο Κώδικα Διεθνούς Προστασίας. Το άρθρο 7 του Κώδικα κατοχυρώνει το δικαίωμα υποβολής αίτησης ασύλου, ενώ το άρθρο 9 προβλέπει τη δυνατότητα παραμονής του αιτούντος στην ελληνική επικράτεια έως την έκδοση απόφασης σε πρώτο βαθμό. Επιπλέον, το άρθρο 76 διασφαλίζει το δικαίωμα σε νομική συνδρομή, το οποίο ενισχύεται με ρυθμίσεις, που προβλέπουν την παροχή δικηγορικής υποστήριξης, ιδίως σε ευάλωτες ομάδες. Το άρθρο 77 προβλέπει τη δυνατότητα προσφυγής κατά απορριπτικών αποφάσεων, καθιστώντας την έννομη προστασία δικαστικώς ελέγξιμη.
Σε ενωσιακό επίπεδο, η οδηγία 2013/32/ΕΕ για τις κοινές διαδικασίες για τη χορήγηση και την ανάκληση διεθνούς προστασίας αποτελεί το θεμέλιο της εναρμόνισης των διαδικασιών ασύλου στα κράτη-μέλη. Η οδηγία επιβάλλει, μεταξύ άλλων, την υποχρέωση προσωπικής συνέντευξης (άρθρο 14) και το δικαίωμα σε αποτελεσματική προσφυγή κατά απορριπτικών αποφάσεων (άρθρο 46). Η ενσωμάτωση των ανωτέρω διατάξεων στο εθνικό δίκαιο είναι επιβεβλημένη, όχι μόνο νομικά, αλλά και θεσμικά, καθώς πρόκειται για εφαρμογή του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.
Παρά την ύπαρξη ενός φαινομενικά επαρκούς θεσμικού πλαισίου, η πρακτική υλοποίηση του δικαιώματος ακρόασης συναντά σημαντικά εμπόδια. Όπως καταγράφεται στην έκθεση του AIDA για την Ελλάδα (2023), η πρόσβαση σε νομική υποστήριξη δεν είναι πάντα εξασφαλισμένη, ιδιαίτερα στα νησιά πρώτης γραμμής, ενώ παρατηρείται και πλημμελής διενέργεια συνεντεύξεων, χωρίς επαρκή διερμηνεία ή κατάλληλη αξιολόγηση της ευαλωτότητας του αιτούντος (ECRE, 2023). Το γεγονός αυτό υπονομεύει την ουσιαστική ακρόαση του ενδιαφερόμενου και, κατά συνέπεια, την ποιότητα της απόφασης.
Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το φαινόμενο των λεγόμενων «επαναπροωθήσεων» χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η προβλεπόμενη διαδικασία ασύλου. Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει επανειλημμένως επισημάνει την ανάγκη πλήρους σεβασμού των εγγυήσεων ακρόασης, καταδικάζοντας την Ελλάδα σε υποθέσεις όπως η A.R.E. κατά Ελλάδας (2022), για μη τήρηση της διαδικασίας ασύλου και παράνομη επιστροφή στην Τουρκία. Η απόφαση αυτή επαναβεβαιώνει ότι η έννομη προστασία οφείλει να προηγείται οποιασδήποτε διοικητικής πράξης που θίγει το δικαίωμα στο άσυλο (ECtHR, 2022).
Η ορθή εφαρμογή των εγγυήσεων του δικαιώματος ακρόασης απαιτεί, πέρα από τη νομοθετική πρόβλεψη, και λειτουργικούς μηχανισμούς εφαρμογής. Η επαρκής στελέχωση της Υπηρεσίας Ασύλου, η διαρκής εκπαίδευση των υπαλλήλων και η συνεργασία με φορείς προστασίας προσφύγων, όπως η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ, είναι βασικά στοιχεία για την αποτελεσματική υλοποίηση των διαδικασιών. Παράλληλα, η ενίσχυση της δωρεάν νομικής βοήθειας από εξειδικευμένους δικηγόρους μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων των αιτούντων.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η υποχρέωση διασφάλισης του δικαιώματος ακρόασης εντάσσεται στον πυρήνα της αρχής της αναλογικότητας και της απαγόρευσης αυθαιρεσίας στη λήψη διοικητικών μέτρων. Κάθε περιορισμός του δικαιώματος αυτού πρέπει να αιτιολογείται επαρκώς και να μην θίγει τον πυρήνα της δικαστικής προστασίας. Στο ευρωπαϊκό δίκαιο, η νομολογία του ΔΕΕ έχει καταδείξει ότι ακόμη και σε περιπτώσεις «ταχείας διαδικασίας», οι βασικές εγγυήσεις, μεταξύ των οποίων και η ακρόαση, δεν μπορούν να παρακαμφθούν.
Η ανάγκη πλήρους εφαρμογής των προβλεπόμενων εγγυήσεων είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Σε μια περίοδο εντεινόμενων προσφυγικών ροών, πολιτικών πιέσεων και συχνών περιστατικών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η διασφάλιση του δικαιώματος ακρόασης των αιτούντων άσυλο αποτελεί δοκιμασία της θεσμικής αξιοπιστίας και της προσήλωσης στο κράτος δικαίου. Η πρόκληση δεν είναι απλώς νομική, αλλά και ηθική, καθώς αγγίζει τον πυρήνα της αξίας του ανθρώπου.
Η ολοκλήρωση της διαδικασίας ασύλου με σεβασμό στις εγγυήσεις ακρόασης δεν εξασφαλίζει μόνο την τυπική συμμόρφωση με την έννομη τάξη, αλλά συμβάλλει στη νομιμοποίηση των αποφάσεων των αρμόδιων αρχών. Η ύπαρξη δικλείδων ασφαλείας στις διαδικασίες και η ενίσχυση των μηχανισμών προσφυγής αποτελούν βασικούς μοχλούς προστασίας των αιτούντων, αλλά και ενίσχυσης της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στο νομικό σύστημα. Η διατήρηση ενός συστήματος που σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες είναι καθοριστική για μια πολιτεία δικαίου που δεν μένει μόνο στα λόγια, αλλά αποδεικνύει την αφοσίωσή της στην πράξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ECRE, AIDA Country Report: Greece – 2023 Update, ecre.org, διαθέσιμο εδώ
- ECHR. A.R. and Others v. Greece, hudoc.echr.coe.int, διαθέσιμο εδώ
- European Union: Directive 2013/32/EU of the European Parliament and of the Council on common procedures for granting and withdrawing international protection, eur-lex.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
