Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Γερμανία, 1867: Ένας σπουδαίος καλλιτέχνης γεννιέται και φέρει το όνομα Χανς Έμιλ Χάνσεν. Σας θυμίζει κάτι; Πιθανώς όχι, μήπως όμως το όνομα Εμίλ Νόλντε (Emil Nolde) ακούγεται πιο γνώριμο; Δεν είναι άλλος από τους σημαντικότερους ζωγράφους του γερμανικού εξπρεσιονισμού και διακεκριμένο μέλος της ομάδας Die Brücke. Το ενδιαφέρον, ωστόσο, δεν σταματά εδώ αφού υπήρξε μισητός όσο κανείς άλλος από τους Ναζί… όντας και ο ίδιος Ναζί!
Ο νεαρός Νόλντε (1867-1956) μεγάλωσε σε μία αγροτική οικογένεια, με την κύρια πηγή εσόδων του, για να βγάζει τα προς το ζην, να αποτελεί η ξυλογλυπτική. Έχοντας ως βάση έμπνευσης και δημιουργίας τον ιμπρεσιονισμό, με έδρα το Παρίσι, ο ζωγράφος ξεκίνησε τις σπουδές του στην τέχνη αφού πρώτα κατάφερε να πουλήσει μερικά από τα έργα του ως καρτ ποστάλ. Εργάτης τη μέρα, σπουδαστής τέχνης το βράδυ, μετακόμισε τελικά στο ζωντανό Μόναχο στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου τελικά έγινε ζωγράφος.
Τα πράγματα παίρνουν άλλη τροπή, όταν γνωρίζει τον Κίρχνερ. Ο Έρνστ Λούντβιχ Κίρχνερ (Ernst Ludwig Kirchner) ήταν ακόμη ένας σπουδαίος καλλιτέχνης του γερμανικού εξπρεσιονισμού και μάλιστα ιδρυτικό μέλος της ομάδας Die Brücke. Αυτός ήταν, μάλιστα, που προσκάλεσε τον Νόλντε να ενταχθεί στο δραστήριο γκρουπ τους το 1906. Τι ήταν, όμως, η συγκεκριμένη ομάδα; Αποτελούσε, ουσιαστικά, μία ένωση εξπρεσιονιστών καλλιτεχνών με έδρα τη Δρέσδη, η οποία ιδρύθηκε το 1905 από νέους φοιτητές αρχιτεκτονικής, με πρωτεργάτες τους Έρνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, Φριτς Μπλάιλ, Έριχ Χέκελ και Καρλ Σμιντ-Ρότλουφ ενώ διαλύθηκε το 1913. Με την ελληνική μετάφραση να αποδίδει την ονομασία ως Η Γέφυρα, επρόκειτο πράγματι για έναν σύνδεσμο στον χρόνο, ανάμεσα δηλαδή στο παρελθόν και το παρόν. Το στοιχείο που τους ξεχώριζε ήταν ο συναισθηματισμός και ο αυθορμητισμός, αφού πήγαινε «κόντρα» στα δεδομένα της ζωγραφικής της εποχής τους.
Με τα έργα του Νόλντε να αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού για την καλλιτεχνική αυτή ένωση, ο ίδιος δέχεται την πρότασή τους και γίνεται μέλος της ομάδας. Ωστόσο, η παραμονή του ήταν βραχύβια καθώς μετά από ενάμιση χρόνο την εγκαταλείπει. Οι αιτίες έγκεινται αφενός στην κατά πολύ μικρότερη ηλικία των υπόλοιπων μελών και αφετέρου στην ιδιοσυγκρασία του Νόλντε, όντας μοναχικός και διαισθητικός ζωγράφος.
Ας μην ξεχνάμε όμως, και την παραπάνω αναφορά περί της πολιτικής του τοποθέτησης και πιο συγκεκριμένα της σχέσης του με τους Ναζί. Ο Νόλντε, λοιπόν, αποτέλεσε όχι μόνο απλός «οπαδός» του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας, αλλά ένας από τους πρώτους και ένθερμους υποστηρικτές. Ωστόσο, η σχέση αυτή δεν ήταν αμφίδρομη, καθώς όταν οι Ναζί ανέλαβαν την εξουσία, του απέδωσαν τον όρο ενός «παρακμιακού» ζωγράφου, με την απαξίωση να φτάνει στην απαγόρευση για τον ίδιο να ζωγραφίζει. Το παράδοξο αυτό φτάνει σε ακραία επίπεδα· όχι μόνο τον εμπόδισαν από το να συνεχίσει το έργο του αλλά τον συμπεριέλαβαν στη λίστα των «εκφυλισμένων καλλιτεχνών», με επιφανή πρόσωπα της μοντέρνας τέχνης να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος. Η τέχνη του ήταν υπερβολικά μοντέρνα για τον Χίτλερ και την παρέα του βλέπετε… Παρά αυτήν τη μεγάλη ήττα, ο Νόλντε δεν το βάζει κάτω και μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιστρέφει στο αντικείμενό του, έχοντας όμως έλλειψη έμπνευσης για νέες δημιουργίες.
Τα έργα του Γερμανού-Δανού ζωγράφου χαρακτηρίζονται από ένα έντονα φορτισμένο συναισθηματικά στοιχείο, με τα χρώματα να υποθάλπουν αυτή τη διάσταση. Σίγουρα πρόκειται για μία μεγάλη μερίδα χορευτικού στοιχείου και έντασης, τόσο στις αποχρώσεις όσο και στις ίδιες τις αναπαραστάσεις, και με μία απλότητα να πλαισιώνει όλη την καλλιτεχνική του πορεία. Μάλιστα, αυτή η «θεατρικότητα» απεικονίζεται και στα ίδια τα πρόσωπα των έργων του, κάνοντάς τα να φαίνονται σαν… μάσκες.
Συχνά, οι άνθρωποι στους πίνακές του, φαίνεται να ενδίδουν σε έναν ξέφρενο χορό, όπως για παράδειγμα στον Χορό γύρω από το Χρυσό Μοσχάρι (Dance around the golden calf, 1910) και στους Χορευτές κεριών (Candle dancers, 1912), καθώς και στη λιθογραφία του Χορεύτρια (1913). Επιστρέφοντας στην Ευρώπη, ο Νόλντε έζησε μια ολοένα και πιο απομονωμένη ζωή στις ακτές της Βαλτικής, στη Γερμανία. Η σχεδόν μυστικιστική του συγγένεια με το σκυθρωπό τοπίο τον οδήγησε σε έργα, όπως το Τοπίο με Βάλτους (Marsh Landscape, 1916), όπου ο χαμηλός ορίζοντας, κυριαρχημένος από σκοτεινά σύννεφα, δημιουργεί μια μεγαλοπρεπή αίσθηση χώρου. Τα τοπία, που ζωγράφισε μετά το 1916 δεν αναπαριστούν τόσο χαρούμενες καταστάσεις, με ψυχρούς τόνους να γίνονται οι πρωταγωνιστές σε σύγκριση με τα πρώιμα έργα του.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως ήταν ένας παραγωγικός δημιουργός γραφικών έργων, ιδιαίτερα γνωστός για την εκτενή του δημιουργία με μία δραματική ασπρόμαυρη αντίθεση, που χρησιμοποιούσε στις σκαλισμένες ξυλογραφίες του. Ένας κατατρεγμένος ζωγράφος λοιπόν, με έντονο συναισθηματικό αντίκτυπο στα έργα του και μία σίγουρα πολύ ενδιαφέρουσα ζωή, Εμίλ Νόλντε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Emil Nolde, historia-arte.com, διαθέσιμο εδώ
- Emil Nolde: Expresionismo Aleman, wikiart.org, διαθέσιμο εδώ
- Emil Nolde, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
