Της Κατερίνας Μανάδη,
Όλα ξεκινούν με έναν απλό κρότο. Τίποτε το ιδιαίτερο, τίποτε το πρωτότυπο, ξεφεύγει από τα χείλη μας σχεδόν σαν αντανακλαστικό στον πόνο, στη χαρά ή σε οποιοδήποτε άλλο συναίσθημα μας κατακλύζει εκείνη τη στιγμή. Παραδόξως, ο κρότος αυτός στη συνέχεια επαναλαμβάνεται, ξανά και ξανά, λιγότερο ως μεμονωμένο γεγονός, και περισσότερο ως συνειδητή προσπάθεια προς έναν άγνωστο ακόμη για εμάς σκοπό. Αποκτά συγκεκριμένη συχνότητα και δικό του ρυθμό, μοιάζει πλέον να κινείται ως οργανισμός αυτόνομος, αντανακλώντας, ωστόσο, την εγγενή ρυθμικότητα του ανθρώπινου σώματος, με τον χτύπο της καρδιάς, τον ρυθμό της αναπνοής να καθρεπτίζουν την άμεση σύνδεση αυτού με το γενεσιουργό του αίτιο’ το ανθρώπινο συναίσθημα. Έτσι, όπως η σάρκα ντύνει τα οστά, οι ρυθμικοί, συντονισμένοι αυτοί κρότοι ντύνουν τα ανθρώπινα συναισθήματα τα οποία τους γεννούν. Και όπως οι άναρθρες κραυγές μας μεταπίπτουν στον λόγο, έτσι και ο αρχικός αυτός κρότος, πρωτόγονος, ζωώδης και απόκοσμος, σταδιακά εξευγενίζεται σε ήχο. Έτσι, λοιπόν, το ανθρώπινο ζώο ενανθρωπίζεται. Γιατί στο σημείο μετάβασης από το ζώο στον άνθρωπο, εκεί που εγκαταλείπουμε την άγρια καταγωγή μας και υιοθετούμε πλέον περήφανα την ανθρώπινή μας ταυτότητα, εκεί βρίσκουμε τη μουσική.
Για κάθε ακούοντα άνθρωπο, φαντάζει σχεδόν αδύνατο να φανταστεί τη ζωή του χωρίς μουσική. Η παρουσία της στην ανθρώπινη εμπειρία είναι πολυπρόσωπη, τόσο αναφορικά με τα είδη με τα οποία παρουσιάζεται, από κλασική μέχρι ροκ και από τζαζ μέχρι τσάμικα, αλλά όσον αφορά και στις στιγμές της ζωής μας που πλαισιώνει. Είτε ως απαλή συνοδεία της καθημερινότητάς μας είτε ως σημείο εκτόνωσης της συγκίνησης που βιώνουμε τις πιο ευάλωτές μας στιγμές, η μουσική αποτελεί το καταφύγιο στο οποίο μπορούμε να προσφύγουμε για να κατευνάσουμε την όποια ένταση μάς ταλανίζει. Η γοητεία αυτού του σχεδόν τέλειου αμαλγάματος του ανθρώπινου συναισθήματος και ευφυίας έχει οδηγήσει από την αρχαιότητα σε συστηματικές προσπάθειες αξιοποίησης των δυνητικών θεραπευτικών του ιδιοτήτων. Τα τελευταία, μάλιστα, χρόνια, σημείο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος αποτελούν οι ευεργετικές επιδράσεις της μουσικής κατά την ενδομήτρια ζωή, όπως και κατά τα πρώτα βήματά μας έξω από την προστατευτική αγκαλιά της μαμάς μας. Πάμε, λοιπόν, να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στα νέα αυτά ευρήματα για αυτή τη, κατά τα άλλα, συνεχή παρουσία στη ζωή μας…
Αρχικά, πώς ακριβώς υποστηρίζουμε μια τέτοια σύνδεση ανάμεσα στα φαινομενικά ετερόκλητα πεδία της θεραπευτικής ιατρικής και της μουσικής; Κοιτώντας το ζήτημα από μια καθαρά πεζή οπτική, γνωρίζουμε ότι η αντίληψη της μουσικής απαιτεί την ενεργοποίηση διαφόρων περιοχών του ανθρώπινου εγκεφάλου, χωρίς αυτές να περιορίζονται στην απλή επεξεργασία του ηχητικού ερεθίσματος. Αντιθέτως, για τη νοητική αυτή ενέργεια, ενεργοποιούνται και περιοχές που συσχετίζονται με γνωσιακές, κινητικές, καθώς και συναισθηματικές λειτουργίες που εντοπίζονται τόσο στη φλοιώδη φαιά, όσο και στην υποκείμενη λευκή ουσία του εγκεφάλου και στα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου. Η πολυποίκιλη αυτή κινητοποίηση συνδυάζει ηχητική με γλωσσική επεξεργασία, μνήμη και προσοχή, κίνηση και συναίσθημα. Ως φυσικό επακόλουθο, επομένως, αυτής της ιδιαίτερης παρατήρησης προτάθηκε και η αξιοποίηση της μουσικής ως νευρολογικό εργαλείο, ιδιαίτερα για τα νεογνά, πόσο μάλλον για αυτά που βρίσκονται σε κίνδυνο εμφάνισης νευροαναπτυξιακών διαταραχών.
Ας ξεκινήσουμε, όμως, από τα βασικά. Η πρώτη επαφή με τη μουσική γίνεται γύρω στην 25η εβδομάδα της κύησης, με την καταμέτρηση του εμβρυακού καρδιακού ρυθμού και την παρατήρηση των εμβρυακών κινήσεων να υποδεικνύουν αντίδραση του εμβρύου σε ήχους χαμηλής συχνότητας (περίπου 250-500 Hz), ενώ η ικανότητα αυτή της αναγνώρισης φαίνεται να ευαισθητοποιείται και σε υψηλότερης συχνότητας ήχους, περίπου την 29-31η εβδομάδα. Τα συμπεράσματα αυτά, μάλιστα, υποστηρίζονται και από δεδομένα που συλλέχθηκαν κατόπιν διεξαγωγής μαγνητοεγκεφαλογραφήματος, και, σε μικρότερο βαθμό, απεικονιστικών τεχνικών όπως λειτουργική MRI.
Στην 33η εβδομάδα, γίνεται εμφανής μια κρίσιμη αλλαγή σχετικά με την ηχητική αντίληψη του εμβρύου⋅ το έμβρυο πλέον είναι σε θέση να αναγνωρίζει πολύπλοκες μελωδίες, συντονίζοντας κατά μία έννοια, τις φυσικές του λειτουργίες σε απόκριση προς το ιδιαίτερο αυτό ερέθισμα. Η ανάμνηση μάλιστα της έκθεσης στο μουσικό ερέθισμα συνοδεύει το έμβρυο στις πρώτες μέρες της ζωής του ως νεογέννητο, με τον συγχρονισμό λειτουργιών όπως η αναπνοή, ο χτύπος της καρδιάς, κινήσεις της γλώσσας, ακόμη και η παραγωγή στοματικών ήχων, σε μελωδίες στις οποίες το νεογνό εκτίθεται, να υποδεικνύουν τη μακροπρόθεσμη επίδραση της.
Έχοντας πλέον εδραιώσει την ικανότητας ενδομήτριας αντίληψης της μουσικής, οι ερευνητές στη συνέχεια προσπάθησαν να διαλευκάνουν την επίδρασή της στη νευρολογική κατάσταση του εμβρύου. Σε αντίθεση, ωστόσο, με τα μικρά νεογνά που καταφέρνουν σχετικά εύκολα να συντονιστούν με τον άγνωστο και τρομακτικό κόσμο που ξαφνικά τους παρουσιάζεται, η επιστημονική κοινότητα δεν κατάφερε να οργανώσει συντονισμένες ερευνητικές προσπάθειες που διερευνούν το συγκεκριμένο ερώτημα, με αποτέλεσμα η αξιοπιστία των διαθέσιμων συμπερασμάτων να νοθεύεται από τα ετερόκλητα κριτήρια και συνθήκες υπό τα οποία διεξάχθηκαν οι έρευνες μέχρι στιγμής. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και μέσα από την ετερογένεια των μέχρι τώρα ερευνών, αναδύονται ισχυρές ενδείξεις της ευεργετικής επίδρασης της μουσικής στην όξυνση της αντιληπτικής ικανότητας νεογνών και εμβρύων γενικά, σε μεγαλύτερο βαθμό, μάλιστα, αναφορικά με νεογνά υψηλότερου αναπτυξιακού κινδύνου, όπως τα πρώιμα νεογνά.
Ειδικότερα, η ενδομήτρια έκθεση στη μουσική τείνει να αυξάνει την ευαισθησία απάντησης των νεογνών σε ποικιλόμορφα ερεθίσματα. Ακόμη, φαίνεται να εξομαλύνει το γενικά άστατο πρόγραμμα ύπνου των νεογνών, με θεαματικά αποτελέσματα στους ανυπόμονους ήρωες που παλεύουν καθημερινά για την επιβίωσή τους κάτω από το τεχνητό φως της θερμοκοιτίδας. Επιπλέον, μωρά που εκτίθενται επανειλημμένα σε a cappella εκτελέσεις κοινών νανουρισμάτων, εμφανίζουν οξυμένη ικανότητα διαφοροποίησης προτύπων λόγου, με τα νεογνά που αποκοιμούνται με υπόκρουση τη φωνή της μαμάς τους συγκεκριμένα να παρουσιάζουν την ικανότητα αυτή σε μεγαλύτερο βαθμό. Απεικονιστικά ευρήματα υποστηρίζουν, μάλιστα, ενίσχυση της ανάπτυξης του ακουστικού φλοιού, ιδιαίτερα των πρόωρων νεογνών, κατόπιν έκθεσης σε μουσικά ερεθίσματα, με αντίστοιχη ενίσχυση της συνολικής ακουστικής τους αντίληψης.
Πέραν εντούτοις από την ενδυνάμωση της ακουστικής αντιληπτικής ικανότητας των εμβρύων και των νεογνών, η αυξημένη έκθεση στην μουσική προσφέρει μια συνολική ενίσχυση της νευρολογικής ανάπτυξης του εμβρύου, ενέχοντας ένα σε μεγάλο βαθμό αχαρτογράφητο ακόμη θεραπευτικό δυναμικό, καθώς αυτή επιδρά στην ανάπτυξη του νευρωνικού τους δικτύου. Ιδιαίτερα στα νεογνά της θερμοκοιτίδας, τα οποία συχνά φαίνεται να είναι καταδικασμένα να υστερούν σε σχέση με όλα τα υπόλοιπα, η μουσική παρέμβαση αποδεικνύεται σωτήρια για την ενίσχυση της νευροπλαστικότητας, της ικανότητας, δηλαδή, του εγκεφάλου να αναπροσαρμόζεται ανάλογα με τις συνθήκες, προσφέροντας ένα επιπλέον προστατευτικό κάλυμμα έναντι των όποιων δυσκολιών ενδέχεται να αντιμετωπίσουν.
Ακόμη, δεδομένου ότι η μουσική πρώτα απ’ όλα αποτελεί ένα κοινωνικό γεγονός, η έκθεση των νεογνών σε αυτήν αποτελεί ένα παράθυρο στον κόσμο των κοινωνικών δυναμικών με τα οποία καλούνται να έρθουν αντιμέτωπα, προλειαίνοντας το έδαφος των κοινωνικών τους συναναστροφών. Τα ρυθμικά, βραδέα νανουρίσματα, τα οποία και χρησιμοποιούνται συχνά υπό το πλαίσιο αυτό (αν είστε πιο ψαγμένοι, μπορείτε πάντα να στραφείτε στις κλασσικές προτάσεις του Brahms και του Mozart), είναι συνεπώς ικανά να ανατρέψουν σε μεγάλο βαθμό την ανασταλτική για την ψυχολογία των νεογνών επίδραση του ξένου και απρόσωπου νοσοκομειακού περιβάλλοντος.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, καταλήγουμε, λοιπόν, στο γεγονός ότι η μουσική τελικά μας συνοδεύει —ή τουλάχιστον θα έπρεπε να μας συνοδεύει— πριν την πρώτη μας ανάσα. Γνωρίζοντας, πλέον, την ευεργετική της επίδραση είναι δύσκολο κανείς να αποτρέψει την παρουσία της στη ζωή των εμβρύων, των νεογνών και όχι μόνο. Περισσότερο, όμως, από οτιδήποτε, άλλο, οι παραπάνω παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν μια αλήθεια ενστικτωδώς γνωστή. Δεν θέλουμε και δεν πρέπει να ζήσουμε χωρίς μουσική. Η μοναδική αυτή μορφή της τέχνης, χαραγμένη στο παλίμψηστο του ανθρώπινου δυναμικού, ανακουφίζει και θεραπεύει τόσο το σώμα μας όσο και την ψυχή μας, προσφέροντάς μας άσυλο από τη φθορά που αναγκαστικά υπομένουμε. Τελικά, ανεξάρτητα απ’ ό,τι λέει ο ποιητής, η μουσική είναι το καταφύγιο που φθονούμε…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Neuroprocessing Mechanisms of Music during Fetal and Neonatal Development: A Role in Neuroplasticity and Neurodevelopment, Wiley, διαθέσιμο εδώ
- Musical and vocal interventions to improve neurodevelopmental outcomes for preterm infants, Cochrane Library, διαθέσιμο εδώ
