Της Δέσποινας Γιουρέλη,
Σας έχει τύχει να σηκώσετε το τηλέφωνό σας για να δείτε τον καιρό και, χωρίς να το καταλάβετε, να καταλήξετε να κάνετε ατέλειωτο doom-scrolling χάνοντας την αίσθηση του χρόνου; Δεν είστε οι μόνοι — και αυτό που φαίνεται σαν απλή απόσπαση της προσοχής, ίσως να κρύβει κάτι βαθύτερο.
Καθώς η τεχνολογία γίνεται ολοένα πιο έξυπνη, ο εγκέφαλός μας μπορεί να αρχίζει να… τεμπελιάζει (;) Οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να μελετούν σοβαρά τις επιπτώσεις της υπερβολικής έκθεσης σε οθόνες — όχι μόνο στην προσοχή και τη μνήμη, αλλά και στη δομή και τη λειτουργία του ίδιου του εγκεφάλου.
Τι είναι η «Ψηφιακή Άνοια»;
Ο όρος «ψηφιακή άνοια» (digital dementia) χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Γερμανό νευροεπιστήμονα και ψυχίατρο Manfred Spitzer το 2012. Περιγράφει τη γνωστική έκπτωση που σχετίζεται με την υπερβολική εξάρτηση από την ψηφιακή τεχνολογία. Η ιδέα είναι ότι η υπερβολική χρήση ψηφιακών συσκευών —για υπενθυμίσεις, πληροφορίες, πλοήγηση, ακόμη και ψυχαγωγία— ενδέχεται να αποδυναμώνει βασικές νοητικές δεξιότητες, όπως η ανάκληση, η προσοχή, η ανάλυση ή η επίλυση προβλημάτων.
Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι η «ψηφιακή άνοια» δεν αποτελεί επίσημη ιατρική διάγνωση, αλλά ο όρος χρησιμοποιείται περισσότερο με μία προειδοποιητική χροιά για τις επιπτώσεις της τεχνολογικής υπερεξάρτησης — ιδιαίτερα στους νέους. Έχουν παρατηρηθεί συμπτώματα, που μοιάζουν ανησυχητικά με αυτά που παρατηρούνται στην πρώιμη άνοια, όπως λησμοσύνη, νοητική κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης και ανάκλησης πληροφοριών χωρίς ψηφιακή βοήθεια και δυσκολία οργάνωσης εργασιών.
Πώς επηρεάζει ο χρόνος μπροστά στην οθόνη τον εγκέφαλό μας;
Η ανησυχία για το αν η τεχνολογία επηρεάζει τη γνωστική λειτουργία είναι αντικείμενο συζητήσεων εδώ και δεκαετίες. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η συνεχής έκθεση σε οθόνες συνδέεται με μετρήσιμες αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου, ιδιαίτερα σε τομείς που σχετίζονται με την προσοχή, τη μνήμη και τη ρύθμιση του συναισθήματος. Ωστόσο, η έκταση και η μονιμότητα αυτών των αλλαγών, καθώς και το αν αυτές οδηγούν στον σχηματισμό νέων νευρωνικών οδών και συνδέσεων, παραμένουν τομείς ενεργού έρευνας.
- Αλλαγές στη δομή του εγκεφάλου
Έρευνες σε παιδιά και εφήβους έχουν δείξει αλλαγές στον όγκο της φαιάς και της λευκής ουσίας, που συνδέονται με τη μάθηση, τη μνήμη και τον γνωστικό έλεγχο. Η υπερβολική χρήση οθονών, ειδικά σε κρίσιμα στάδια της ανάπτυξης, μπορεί να οδηγήσει σε λιγότερο αποτελεσματικά συστήματα σκέψης και επεξεργασίας.
- Διαταραχή στη λειτουργία της προσοχής
Ο εγκέφαλός μας δεν είναι φτιαγμένος για συνεχή υπερδιέγερση. Ειδοποιήσεις, γρήγορες εναλλαγές εικόνων και περιεχόμενο που απαιτεί διαρκή εστίαση μειώνουν την ικανότητα συγκέντρωσης και εξαντλούν τον προμετωπιαίο φλοιό, το «κέντρο ελέγχου» του συναισθήματος και των ανώτατων νοητικών λειτουργιών. Με τον καιρό, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη παραγωγικότητα και επιδείνωση της εκτελεστικής λειτουργίας.
- Εθισμός και οδοί Ανταμοιβής
Οι εφαρμογές είναι σχεδιασμένες για να ενεργοποιούν τα κυκλώματα ανταμοιβής, ενισχύοντας την αναζήτηση στιγμιαίας ικανοποίησης. Έτσι, αυξάνεται η τάση για παρορμητικότητα και η εξάρτηση από συνεχή ερεθίσματα, παρόμοια με τα μοτίβα που παρατηρούνται σε εθιστικές συμπεριφορές.
- Νευροφλεγμονή
Ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν ότι η παρατεταμένη έκθεση σε οθόνες μπορεί να σχετίζεται με νευροφλεγμονώδεις διεργασίες, δηλαδή φλεγμονή στο νευρικό σύστημα, η οποία έχει συνδεθεί με γνωστικά και ψυχικά προβλήματα.
- Ψυχική υγεία, ύπνος και κοινωνικές δεξιότητες
Η πολύωρη χρήση οθονών, ιδιαίτερα σε παθητική μορφή (π.χ. scrolling), έχει συνδεθεί με αυξημένα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και κοινωνικής απόσυρσης, κυρίως στους νέους. Παράλληλα, η έκθεση στο μπλε φως από τις οθόνες καταστέλλει την παραγωγή μελατονίνης, διαταράσσοντας τον κύκλο του ύπνου και επηρεάζοντας τη διάθεση και τη μνήμη.
- Κίνδυνος πρόωρης γνωστικής έκπτωσης
Αν και δεν υπάρχουν ακόμα οριστικά στοιχεία, που να συνδέουν τον χρόνο οθόνης με άνοια στην ενήλικη ζωή, αρκετές μελέτες δείχνουν ότι η υπερβολική χρήση οθονών μπορεί να επηρεάσει μακροπρόθεσμα τη γνωστική λειτουργία, ιδιαίτερα μέσω της αποδυνάμωσης των νοητικών δεξιοτήτων, που δεν εξασκούνται, αυξάνοντας τον κίνδυνο για νευροεκφύλιση.
Οι επιστήμονες συνεχίζουν να μελετούν κατά πόσο αυτές οι επιπτώσεις είναι μόνιμες ή αναστρέψιμες, και πώς διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τύπο χρήσης (παθητική, ενεργητική, εκπαιδευτική) και το πλαίσιο (ηλικία, περιεχόμενο, ψυχολογικοί παράγοντες).
Παιδιά, έφηβοι και αναπτυσσόμενος εγκέφαλος
Ο εγκέφαλος των παιδιών και των εφήβων βρίσκεται σε συνεχή ανάπτυξη, γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στην επίδραση εξωτερικών ερεθισμάτων, όπως οι οθόνες. Οι ερευνητές έχουν αρχίσει να παρατηρούν ανησυχητικά μοτίβα, ειδικά όταν η χρήση είναι παθητική (π.χ. παρακολούθηση τηλεόρασης, προβολή βίντεο, χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης) και υπερβολικά πρόωρη.
- Αναπτυξιακή καθυστέρηση
Παιδιά προσχολικής ηλικίας που περνούν πολλές ώρες μπροστά σε οθόνες τείνουν να εμφανίζουν καθυστέρηση στη γλωσσική, γνωστική και κοινωνική ανάπτυξη. Σε εξαιρετικά πρόωρα βρέφη, η αυξημένη χρήση οθόνης σχετίστηκε με χαμηλότερο IQ και χειρότερη εκτελεστική λειτουργία στα 6-7 έτη. Όσον αφορά τα παιδιά με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), η παρατεταμένη χρήση οθόνης έχει συσχετιστεί με χαμηλότερη γλωσσική ανάπτυξη και πιο έντονα αυτιστικά χαρακτηριστικά, καθώς και με μετρήσιμες αλλαγές στη συνδεσιμότητα του εγκεφάλου.
- Προβλήματα προσοχής
Υπάρχουν ενδείξεις για αμφίδρομη σχέση, καθώς η πολύωρη χρήση οθονών μπορεί να επιδεινώνει τα προβλήματα προσοχής, ενώ παράλληλα παιδιά με ήδη υπάρχουσες δυσκολίες συγκέντρωσης έχουν την τάση να καταφεύγουν περισσότερο σε ψηφιακά μέσα.
- Μνήμη, γλώσσα και γνωστικές δεξιότητες
Ο παθητικός χρόνος μπροστά σε οθόνες έχει συνδεθεί με φτωχότερη γλωσσική ανάπτυξη, ασθενέστερη μνήμη και χαμηλότερη εκτελεστική λειτουργία. Ωστόσο, το διαδραστικό/ εκπαιδευτικό περιεχόμενο, όταν παρακολουθείται με τη συνοδεία ενηλίκου, φαίνεται να έχει ουδέτερες ή ακόμη και θετικές επιδράσεις.
- Περιεχόμενο και πλαίσιο
Το είδος του περιεχομένου (εκπαιδευτικό Vs γρήγορης κατανάλωσης), το πλαίσιο, το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, οι ατομικοί παράγοντες και το οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να οδηγήσουν σε εντελώς διαφορετική έκβαση. Κατ’ επέκταση, σε αρκετές μεγάλες μελέτες, οι αρνητικές επιπτώσεις φαίνεται να ελαχιστοποιούνται όταν υπάρχει ενεργή συμμετοχή του γονιού, ποιοτικό περιεχόμενο και συνδυασμός με αναλογικές δραστηριότητες.
Σύμφωνα με την Αμερικανική Ακαδημία Παιδοψυχιατρικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής, οι συστάσεις ανά ηλικία είναι οι εξής:
- < 18 μηνών: Καμία έκθεση σε οθόνες (εκτός από βιντεοκλήσεις με μέλος της οικογένειας).
- 18–24 μηνών: Μόνο εκπαιδευτικό περιεχόμενο, πάντα με παρουσία ενήλικα φροντιστή.
- 2–5 ετών: Μέχρι 1 ώρα ημερησίως τις καθημερινές και μέχρι 3 ώρες τα Σαββατοκύριακα, με έμφαση σε ποιοτικό περιεχόμενο.
- 6 ετών και άνω: Ο χρόνος οθόνης δεν πρέπει να υποκαθιστά τον ύπνο, τη σωματική δραστηριότητα ή τις κοινωνικές σχέσεις.
Η λύση δεν βρίσκεται στον αποκλεισμό της τεχνολογίας, αλλά στη δημιουργία υγιών ορίων. Μπορούμε να ξεκινήσουμε με μικρές, ρεαλιστικές αλλαγές: να περιορίζουμε τη χρήση οθονών πριν τον ύπνο, να απενεργοποιούμε τις ειδοποιήσεις που αποσπούν την προσοχή, να ορίζουμε στιγμές μέσα στη μέρα χωρίς συσκευές — στα γεύματα, στις βόλτες, στις συνομιλίες. Παράλληλα, η ενίσχυση των «αναλογικών» δραστηριοτήτων —ένα βιβλίο, μια κουβέντα, λίγη άσκηση ή απλή σιωπή— βοηθούν τον εγκέφαλο να επανασυνδεθεί με ρυθμούς πιο φυσικούς, πιο ανθρώπινους.
Ο εγκέφαλός μας δεν σχεδιάστηκε για αδιάκοπο scrolling, αλλά για παρατήρηση, διάλογο και στοχασμό. Δεν χρειάζεται να γυρίσουμε την πλάτη στις οθόνες· χρειάζεται να τις κοιτάξουμε αλλιώς. Η τεχνολογία δεν είναι εχθρός, αλλά η ισορροπία είναι επιλογή. Και ίσως, σε τελική ανάλυση, ο πιο έξυπνος χρήστης να είναι εκείνος που ξέρει πότε να αποσυνδεθεί, για να συνδεθεί αληθινά με τον εαυτό του, με τους άλλους και με τον κόσμο γύρω του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Digital dementia in the internet generation: excessive screen time during brain development will increase the risk of Alzheimer’s disease and related dementias in adulthood, JIN, διαθέσιμο εδώ
- Effects of Excessive Screen Time on Neurodevelopment, Learning, Memory, Mental Health, and Neurodegeneration: a Scoping Review, International Journal of Mental Health and Addiction, διαθέσιμο εδώ
- Adverse physiological and psychological effects of screen time on children and adolescents: Literature review and case study, Environmental Research, διαθέσιμο εδώ
- Screen Time and Children, American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, διαθέσιμο εδώ
