Της Χαράς Γρίβα,
Η σφαγή της Σρεμπρένιτσα, είναι ίσως η μεγαλύτερη μαζική εκτέλεση στην Ευρώπη από τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η κορύφωση της πολιτικής εθνοκάθαρσης, που εφάρμοσαν οι σερβικές δυνάμεις στη Βοσνία. Στις 11 Ιουλίου 1995, η στρατιωτική διοίκηση των Σέρβων της Βοσνίας με επικεφαλής τον Ράτκο Μλάντιτς κατέλαβε την πόλη της Σρεμπρένιτσα, η οποία είχε χαρακτηριστεί «ασφαλής περιοχή» από τα Ηνωμένα Έθνη και υποτίθεται ότι προστατευόταν από στρατεύματα της UNPROFOR (United Nations Protection Force). Η UNPROFOR, η οποία ιδρύθηκε αρχικά για την Κροατία, επεκτάθηκε στη Βοσνία το 1992. Η κύρια αποστολή της ήταν η προστασία των «ασφαλών περιοχών», η διανομή ανθρωπιστικής βοήθειας και η μεσολάβηση μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών. Ωστόσο, η απουσία δράσης και οι περιορισμένοι κανόνες εμπλοκής, που όφειλε να σεβαστεί και να υπακούσει, κατέστησαν την αποστολή σχεδόν θεατή της κλιμάκωσης της βίας. Όπως έδειξε η περίπτωση της Σρεμπρένιτσα, η παρουσία της UNPROFOR, όχι μόνο δεν εμπόδισε την εθνοκάθαρση, αλλά μερικές φορές διευκόλυνε ακούσια τις σερβοβόσνιες δυνάμεις, επιτρέποντάς τους να περάσουν χωρίς σοβαρή αντίσταση. Η απροθυμία χρήσης βίας, ο κατακερματισμός της διοίκησης και η ασάφεια της πολιτικής βούλησης των μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας συνέβαλαν σε ένα διεθνές περιβάλλον ανοχής.
Παρά την παρουσία του Ολλανδικού Τάγματος του ΟΗΕ (Dutchbat), οι σερβικές δυνάμεις προχώρησαν σε μαζική απέλαση και σύλληψη του ανδρικού άμαχου πληθυσμού. Εκτιμάται ότι μέσα σε λίγες μέρες, περισσότεροι από 8.000 Βόσνιοι Μουσουλμάνοι -κυρίως αγόρια και άνδρες ηλικίας 12 έως 65 ετών- εκτελέστηκαν και θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους, οι περισσότεροι από τους οποίους αργότερα μετακινήθηκαν για να καλυφθεί το έγκλημα.
Αυτή η επιχείρηση δεν ήταν μια «ανεξέλεγκτη πράξη βίας» αλλά ένα προμελετημένο σχέδιο μαζικής εξόντωσης, που τεκμηριώθηκε μέσω διαταγών, ηχογραφημένων συνομιλιών και καταθέσεων μαρτύρων. Σύμφωνα με το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης, η σφαγή της Σρεμπρένιτσα συνιστούσε γενοκτονία, καθώς πληρούσε όλα τα νομικά κριτήρια της πρόθεσης καταστροφής ενός εθνικού ή θρησκευτικού πληθυσμού. Η UNPROFOR, αν και είχε εντολή να προστατεύσει την περιοχή, απέτυχε παταγωδώς να λειτουργήσει ως αποτρεπτικό μέσο. Οι Ολλανδοί ειρηνευτικοί, κακώς εξοπλισμένοι, χωρίς εντολή εμπλοκής και υπό πολιτική πίεση για την αποφυγή συγκρούσεων, ουσιαστικά παρέδωσαν τους αμάχους στον εχθρό. Αυτή η αποτυχία έχει περιγραφεί ως «μία από τις πιο τραγικές σελίδες στην ιστορία των ειρηνευτικών αποστολών του ΟΗΕ».
Γυναίκες και παιδιά εξαναγκάστηκαν σε μαζικό εκτοπισμό με λεωφορεία σε περιοχές υπό τον έλεγχο της βοσνιακής κυβέρνησης, πολλά από τα οποία βιάστηκαν και κακοποιήθηκαν. Ο βιασμός στον πόλεμο της Βοσνίας δεν ήταν «παραπροϊόν» της βίας, αλλά αποτέλεσε μία συστηματική πρακτική εθνοκάθαρσης. Χρησιμοποιήθηκε για τον εξευτελισμό των εθνοτικών άλλων, για την καταστροφή οικογενειών και κοινοτήτων, αλλά και ως μέσο ελέγχου των γυναικείων σωμάτων. Ήταν κομμάτι μιας πολιτικής στρατηγικής και όχι μεμονωμένες πράξεις «ανωμαλίας». Οι γυναίκες στην Βοσνία βίωσαν τραυματικές εμπειρίες που τις οδήγησαν σε αισθήματα ντροπής και στον κοινωνικό αποκλεισμό τους. Κατάφεραν, βέβαια, να συσπειρωθούν και να συγκροτήσουν την συλλογική τους ταυτότητα ως θύματα βιασμού μέσω των αφηγήσεων τους.
Η διεθνής κοινότητα αρχικά αντέδρασε αργά. Μόνο όταν ήρθαν στο φως δορυφορικές εικόνες και μαρτυρίες, η σφαγή της Σρεμπρένιτσα πυροδότησε ένα κύμα διεθνούς κατακραυγής και ώθησε το ΝΑΤΟ να εξαπολύσει συντονισμένες αεροπορικές επιδρομές εναντίον σερβικών στόχων το φθινόπωρο του 1995. Το λεγόμενο “CNN effect”, δηλαδή η επίδραση των τηλεοπτικών εικόνων στη χάραξη εξωτερικής πολιτικής, λειτούργησε, όχι ως προληπτικό μέτρο, αλλά ως έσχατη αντίδραση σε ένα ήδη ολοκληρωμένο ανθρωπιστικό δράμα. Ήταν η πρώτη φορά, που η σερβική πλευρά δέχθηκε σημαντική εξωτερική στρατιωτική πίεση.
Η δικαστική αναγνώριση της γενοκτονίας δεν περιοριζόταν στο Διεθνές Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία. Το 2007, και το ΔΠΔΓ αλλά και το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ΔΔΧ) χαρακτήρισε επίσημα τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα ως πράξη γενοκτονίας —αν και δεν έχει αποδώσει άμεση ευθύνη στη Δημοκρατία της Σέρπσκα, πυροδοτώντας έντονες συζητήσεις σχετικά με τα όρια της κρατικής νομικής ευθύνης (UN, 2025). Όπως παρατηρεί ο Σταματάκης (2023, σ. 102), η Σρεμπρένιτσα δεν είναι μόνο ένα γεγονός του παρελθόντος. Όχι ένα διαρκές, αλλά μια ανοιχτή πληγή για τη μεταπολεμική Βοσνία, η οποία εξακολουθεί να επηρεάζει την πολιτική της ταυτότητα, τη διεθνή της θέση και την καθημερινή ζωή των πολιτών της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Chandler D., (2000), Bosnia Faking Democracy After Dayton (2nd ed.), εκδ. Pluto Press
- Mulaj K., (2005), On Bosnia’s Borders and Ethnic Cleansing: Internal and External Factors, Nationalism and Ethnic Politics
- Skjelsbæk I., (2006), Victim and Survivor: Narrated Social Identities of Women Who Experienced Rape During the War in Bosnia-Herzegovina. Feminism & Psychology, εκδ. Routledge Taylor& Francis Group
- Wiinikka – Lydon, J., (2013), Ethnic Cleansing as Religious Practice: Religion, Ethnicity, and Political Conflict in Bosnia During the War, Journal of Inter-religious Dialogue
