Της Ταξιαρχούλας Μαντζουράνη,
Ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες δημιουργούς του 20ού αιώνα. Συνθέτης, διανοούμενος, ποιητής και οραματιστής, άφησε το στίγμα του, όχι μόνο στη μουσική, αλλά και στον πολιτιστικό λόγο της σύγχρονης Ελλάδας. Από τις απαρχές του ρεμπέτικου, ως έργο τέχνης, μέχρι τις συμφωνικές συνθέσεις του, και από το Όσκαρ για τα Παιδιά του Πειραιά, έως την ίδρυση της Ορχήστρας των Χρωμάτων, ο Χατζιδάκις υπήρξε διαχρονικός πρωτοπόρος. Το έργο και η προσωπικότητά του εξακολουθούν να εμπνέουν δημιουργούς, διανοούμενους και το ευρύ κοινό, σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατό του.
Από την Ξάνθη στην Αθήνα: τα πρώτα χρόνια
Ο Μάνος Χατζιδάκις γεννήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 1925 στην Ξάνθη, μια πόλη της Θράκης με σημαντικό πολιτιστικό υπόβαθρο. Ήταν γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι και της Αλίκης Αρβανιτίδου. Η παιδική του ηλικία στιγματίστηκε από την πρόωρη απώλεια του πατέρα του και τον χωρισμό των γονέων του, που τον οδήγησαν σε μετακόμιση στην Αθήνα μαζί με τη μητέρα και την αδελφή του. Εκεί εργάζεται ως φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι του Πειραιά, παγοπώλης στο εργοστάσιο του Φιξ, υπάλληλος στο φωτογραφείο του Μεγαλοοικονόμου, βοηθός νοσοκόμος στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, ενώ συγχρόνως αρχίζει ανώτερα θεωρητικά μαθήματα μουσικής με τον Μενέλαο Παλλάντιο, σημαντική μορφή της ελληνικής εθνικής μουσικής σχολής, και σπουδές Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τις οποίες ποτέ δεν ολοκλήρωσε. Η εφηβεία του συνέπεσε με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, κατά τη διάρκεια της οποίας ανέπτυξε ισχυρούς δεσμούς με την αθηναϊκή διανόηση και τις αντιστασιακές ομάδες. Η γνωριμία του με ανθρώπους, όπως ο Γεώργιος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Άγγελος Τερζάκης, διαμόρφωσε καθοριστικά τη σκέψη και το ήθος του.
Η πολιτιστική ρήξη: Η διάλεξη για το ρεμπέτικο
Ένα από τα πρώτα σημεία καμπής στην καλλιτεχνική διαδρομή του Χατζιδάκι ήταν η περίφημη διάλεξή του για το ρεμπέτικο τραγούδι, το 1949. Στη διάλεξη αυτή, ο νεαρός τότε συνθέτης, υπερασπίστηκε τη μουσική των λαϊκών στρωμάτων ως γνήσια έκφραση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Παρά τις έντονες αντιδράσεις από την ακαδημαϊκή και συντηρητική πλευρά, τοποθέτησε τα ρεμπέτικα τραγούδια στο ίδιο ύψος με την ποίηση και την κλασική μουσική. Δεν ήταν μια απλή υπεράσπιση ενός λαϊκού είδους. Ήταν μια βαθιά πολιτική και αισθητική πράξη, που έθετε το ερώτημα του τι είναι ελληνικό, τι είναι ποιοτικό και πώς ορίζεται η ταυτότητα ενός λαού. Για τον Χατζιδάκι, το ρεμπέτικο δεν ήταν απλώς «τραγούδι του υποκόσμου», αλλά ένα ηχητικό χρονικό της νεοελληνικής ψυχής.
Η άνθιση του δημιουργικού έργου
Κατά τη δεκαετία του 1950 και του 1960, ο Μάνος Χατζιδάκις κατέστη συνώνυμος της ανανέωσης της ελληνικής μουσικής. Συνθέτει για τον κινηματογράφο, το θέατρο και την επιθεώρηση. Η μουσική του για τη Στέλλα του Μιχάλη Κακογιάννη και η συνεργασία του με τη Μελίνα Μερκούρη τον κάνουν ευρύτερα γνωστό. Το 1960 κερδίζει Όσκαρ για το τραγούδι Τα παιδιά του Πειραιά από την ταινία Ποτέ την Κυριακή, αν και ο ίδιος διατηρεί μια σχεδόν ειρωνική απόσταση από αυτή τη διεθνή αναγνώριση. Εκείνη την περίοδο γράφει τα έργα Ο Καταραμένος Όφις, Ο κύκλος με την κιμωλία, Ματωμένος γάμος και αργότερα το εμβληματικό Χαμόγελο της Τζοκόντα (1965), ένα έργο σύνθεσης κινηματογραφικής και λόγιας μουσικής με υπερβατικό ύφος.
Τα χρόνια στην Αμερική
Το 1966, ο Χατζιδάκις μετακομίζει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί εργάζεται ως μουσικός διευθυντής της Metropolitan Opera, αλλά και ως συνθέτης ανεξάρτητων έργων. Η μουσική του ωριμάζει και αποκτά έναν πιο εσωτερικό, λυρικό χαρακτήρα. Ξεχωρίζει η συνεργασία του με το συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble στο έργο Reflections, το οποίο αργότερα θα διασκευαστεί και στα ελληνικά. Παραμένει ενεργός παρατηρητής της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα. Δεν σταματά να εκφράζεται δημόσια, ακόμα και από απόσταση.
Επιστροφή και θεσμική παρέμβαση
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα μετά τη μεταπολίτευση, αναλαμβάνει έναν ενεργό ρόλο στην πολιτιστική αναδιοργάνωση της χώρας. Διορίζεται διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών (ΚΟΑ) και αργότερα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Το 1989 ιδρύει την Ορχήστρα των Χρωμάτων, ένα πρωτοποριακό σύνολο που παρουσιάζει σπάνια έργα του 20ού αιώνα και προβάλλει νέους συνθέτες. Δεν δίστασε ποτέ να μιλήσει δημόσια για ζητήματα αισθητικής, παιδείας και πολιτιστικής πολιτικής. Τα άρθρα και οι δημόσιες παρεμβάσεις του χαρακτηρίζονται από ευθύτητα, σαρκασμό και πάθος. Υπήρξε αντίπαλος κάθε μορφής λαϊκισμού και υπερασπιστής της εσωτερικής ελευθερίας του καλλιτέχνη.
Ο ποιητικός Χατζιδάκις
Παρότι γνωστός ως μουσικός, ο Χατζιδάκις υπήρξε και ποιητής με την ευρεία έννοια. Η σύνδεσή του με την ποίηση φαίνεται ξεκάθαρα στο έργο Ο Μεγάλος Ερωτικός, όπου μελοποιεί ποιήματα από τη Σαπφώ μέχρι τον Ελύτη. Για τον ίδιο, η ποίηση δεν ήταν κάτι έξω από τη μουσική — ήταν η φυσική της προέκταση. Το έργο αυτό, αλλά και το Πορνογραφία (με στίχους του Νίκου Γκάτσου), αποτυπώνουν την οντολογική του σχέση με τον έρωτα, την απώλεια και την ανθρώπινη αδυναμία.
Κληρονομιά και διαχρονική επίδραση
Ο Μάνος Χατζιδάκις έφυγε από τη ζωή στις 15 Ιουνίου 1994. Η κληρονομιά του όμως παραμένει ζωντανή μέσα από το έργο του, αλλά και μέσα από τις πολιτιστικές δομές που δημιούργησε. Η Ορχήστρα των Χρωμάτων συνεχίζει τη δράση της, ενώ οι ηχογραφήσεις του παίζονται και μελετώνται μέχρι σήμερα. Πέρα από τις νότες, άφησε ένα ιδεολογικό πλαίσιο: πίστη στην τέχνη ως υπαρξιακή ανάγκη, κριτική στάση απέναντι στον εύκολο εντυπωσιασμό και όραμα για έναν πολιτισμό που υπερβαίνει το φολκλόρ και τη μίμηση. Δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος συνθέτης. Ήταν μια ολόκληρη στάση ζωής. Ένας καλλιτέχνης που δεν δέχτηκε ποτέ συμβιβασμούς, που πολέμησε τη μετριότητα, που πίστεψε στην ομορφιά ως αντίσταση. Το έργο του παραμένει επίκαιρο, όχι μόνο για την καλλιτεχνική του αξία, αλλά για τη γενναιότητα της σκέψης του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Ο ανεξάντλητος Μάνος Χατζιδάκις, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
