Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Ο Εύξεινος Πόντος υπήρξε από την αρχαιότητα σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών. Στις νότιες ακτές του ζούσαν ελληνικές κοινότητες ήδη από τον 11ο αιώνα π.Χ., όταν ξεκίνησαν τα θαλάσσια ταξίδια στην περιοχή. Με την κατάλυση του Βυζαντίου από τους Σταυροφόρους το 1204, οι Αλέξιος και Δαβίδ Κομνηνοί ίδρυσαν στην περιοχή ανεξάρτητο κράτος – την Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών – που άνθησε από τον 13ο και έφτασε μέχρι τον 15ο. Το 1461 η περιοχή καταλήφθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, οπότε ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου εξισλαμίστηκε. Παρά ταύτα, ο Ποντιακός ελληνισμός διατήρησε την πολιτιστική του συνέχεια από τα τέλη του 18ου αιώνα και ιδίως τον 19ο αιώνα γνώρισε μεγάλη οικονομική και πνευματική άνθηση, ελληνικά εμπορικά δίκτυα εκτεινόταν στη Ρωσία, την Περσία, την Ευρώπη – η Τραπεζούντα μέχρι το 1869 ελέγχει το 40% του εμπορίου της Περσίας και παραμένει σταυροδρόμι Δύσης–Ανατολής. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ο Πόντος διέθετε ισχυρό ελληνικό σχολικό και εκκλησιαστικό δίκτυο, τα μοναστήρια του Πόντου ήταν φάροι γραμμάτων και τεχνών με σπουδαίους λόγιους.
Αίτια της Γενοκτονίας
Η γενοκτονία των Ποντίων δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός που συνέβη «εν μια νυκτί», αλλά αποτέλεσμα μιας μακράς, μεθοδευμένης και συστηματικής πολιτικής εξόντωσης που εξελίχθηκε μέσα σε αρκετά χρόνια, με αποκορύφωμα την περίοδο 1914–1923. Οι βασικές αιτίες της γενοκτονίας των Ποντίων συνδέονται με την πολιτική κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912–13), η ήττα των Οθωμανών στα Βαλκάνια και η μαζική μετακίνηση μουσουλμανικών προσφύγων στην Ανατολία δημιουργούν κλίμα εχθρότητας εναντίον των χριστιανικών μειονοτήτων. Το κίνημα των Νεότουρκων εγκαινιάζει ριζοσπαστικό «εκτουρκισμού» με στόχο την ομογενοποίηση της Αυτοκρατορίας. Με την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από την περιοχή, οι διώξεις κατά των Ποντίων εντάθηκαν. Εκτεταμένοι διωγμοί Ποντίων με συλλήψεις, βασανιστήρια και μαζικές εκτοπίσεις προς τις εσωτερικές επαρχίες, που είχαν ως αποτέλεσμα χιλιάδες Πόντιοι να εξαναγκάζονται σε πορείες θανάτου μέσα στις αφιλόξενες στέπες της Ανατολίας, όπου το κρύο, η πείνα και οι ασθένειες αφανίζουν τους αδύναμους, το καθεστώς εφαρμόζει επίσης μεθοδικές σφαγές σε χωριά και πόλεις. Οι Οθωμανοί προχώρησαν σε μαζικές σφαγές, βιασμούς και καταναγκαστικά έργα σε «τάγματα εργασίας» (Amele Taburları, εκεί στέλνονταν κυρίως άντρες για καταναγκαστική εργασία), όπου πολλοί πέθαιναν από κακουχίες, συγκεκριμένα η περιοχή της Μπάφρας υπήρξε ιδιαίτερα πληγείσα, με περίπου 25.000 Έλληνες να εκτοπίζονται ή να εκτελούνται.
Η εμπλοκή στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με την επίσημη ένταξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο πλευρό της Γερμανίας, η πολιτική καταδίωξη των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων κλιμακώνεται. Σε κάποιες περιοχές, ιδίως στα ορεινά, αναπτύσσεται αντάρτικο από Ποντίους (οι λεγόμενοι «Πόντιοι αντάρτες»), ως απάντηση στις διώξεις. Η τουρκική διοίκηση, με πρόσχημα την «ανταρσία», εντείνει την καταστολή, καταστρέφοντας χωριά και εκτελώντας άμαχους πληθυσμούς. Η διάδοση του μίσους και η παρουσία οργανωμένων ανταρτικών ομάδων εξυπηρέτησαν τους διωγμούς. Τέλος οι τοπικές ελληνικές κοινότητες θεωρούνται πιθανές επαναστατικές εστίες ή συνεργάτες των συμμάχων (ρωσικού στρατού). Ακόμη και μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου, το κίνημα του Κεμάλ Ατατούρκ (1919–1923) συνεχίζει την πολιτική «τουρκικοποίησης» με βίαια μέσα. Συνεχίζονται οι μεθοδευμένες «εκκαθαρίσεις» του Ποντιακού ελληνισμού, η αντιμετώπιση των χριστιανικών κοινοτήτων γίνεται ακόμα πιο σκληρή, εκτελέσεις ομήρων και αμάχων, μαζικοί βιασμοί και βασανιστήρια γυναικών, απαγωγές παιδιών και στόχος αυτών ήταν η σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή.
Σύμφωνα με αναφορές ειδικών μελετητών, οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ουσιαστικά όμοιες με εκείνες στις σφαγές των Αρμενίων, δηλαδή μαζικές εκτελέσεις, πορείες θανάτου και βίαιος εξισλαμισμός των επιζώντων. Πολλά ελληνόπουλα και νέες γυναίκες αρπάζονται από τις οικογένειες για να ανατραφούν ως Μουσουλμάνοι (εκτουρκισμός). Οι Τούρκοι αξιωματούχοι επιχειρούν να σβήσουν τη γλώσσα και τη θρησκεία των Ποντίων, ενώ καίνε σχολεία και εκκλησίες των κοινοτήτων, ενώ όσοι Πόντιοι σώζονται εξαναγκάζονται συχνά να ασπαστούν το Ισλάμ για να επιβιώσουν. Παράλληλα, τα βίαια εθνικιστικά ιδεώδη των Μεγάλων Δυνάμεων (όπως η επιρροή ένοπλων κομιτατζήδων μετά την ρωσική συνθηκολόγηση) επιτάχυναν την κλιμάκωση του διωγμού.
Θύματα και μαρτυρίες
Οι αριθμοί των θυμάτων της γενοκτονίας των Ποντίων παραμένουν αντικείμενο έρευνας, αλλά οι αναφορές συγκλίνουν ότι πρόκειται για εξαιρετικά μεγάλες απώλειες. Πολλοί μελετητές υπολόγισαν ότι έως 350.000 Πόντιοι έχασαν τη ζωή τους στις σφαγές και τα μαρτυρικά ταξίδια προς τον θάνατο. Αυτή η εκτίμηση, που συνήθως επικαλούνται και ελληνικές πηγές, αντιπροσωπεύει περίπου το ήμισυ του πληθυσμού των Ελλήνων του Πόντου πριν τους διωγμούς. Πολλές μαρτυρίες επιζώντων και ξένων παρατηρητών αποτυπώνουν τη φρίκη της γενοκτονίας, περιγράφονται σκηνές παρανοϊκής βίας, με χωριά να καίγονται, ηλικιωμένοι και ανήλικοι σφαγιάζονται μπροστά στα μάτια συγγενών, και ακόμη και ζώα ξεψυχούν δίπλα σε νεκρούς ανθρώπους από την ακατάπαυστη πείνα. Κατά τις λέξεις ενός Πόντιου επιζώντα που κατέγραψε την εμπειρία του, «ο Ποντιακός Ελληνισμός… γνώρισε συνεχείς διωγμούς – σφαγές, ξεριζωμούς και προσπάθειες για βίαιο εξισλαμισμό». Ανάλογες σπαρακτικές αφηγήσεις υπάρχουν σε δημοσιευμένα ημερολόγια διπλωματών, εκθέσεις ανθρωπιστικών οργανώσεων και προφορικές μαρτυρίες προσφύγων, που αποδεικνύουν τη συστηματική και μεθοδευμένη φύση της εξόντωσης.
Διεθνής αντιμετώπιση και αναγνώριση
Στο σύνολό της η διεθνής κοινότητα δεν έχει υιοθετήσει ομοφωνία για τη γενοκτονία των Ποντίων. Την περίοδο του διωγμού οι Μεγάλες Δυνάμεις επικεντρώθηκαν κυρίως σε άλλα μέτωπα (οι διώξεις των Αρμενίων), και οι διώκτες των Ελλήνων συχνά κατάφεραν να λειτουργήσουν με σχετική ατιμωρησία. Μετά τον πόλεμο, η Συνθήκη των Σεβρών (1920) προέβλεπε κάποιες εξετάσεις εγκλημάτων πολέμου στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς όμως πραγματική τιμωρία των υπευθύνων. Αντίθετα, η τελική διευθέτηση της Μικρασιατικής Καταστροφής (Συνθήκη της Λωζάννης, 1923) θεώρησε το θέμα «διακανονισμένο» μέσω της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών. Τη δεκαετία του 1990, η ίδια η Ελλάδα αναγνώρισε επίσημα τη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, παράλληλα, η Άγκυρα εξακολουθεί να αρνείται κατηγορηματικά ότι η εξόντωση αυτή αποτέλεσε γενοκτονία. Πέρα από την Ελλάδα, η γενοκτονία των Ποντίων έχει αναγνωριστεί επισήμως από ορισμένα κράτη και φορείς του εξωτερικού. Συγκεκριμένα, την τελευταία τριακονταετία ψήφισαν αναγνωρίσεις (ή υπερψήφισαν ψηφίσματα) η Κύπρος, η Αρμενία, η Σουηδία και η Ολλανδία, ενώ σε ομοσπονδιακό επίπεδο το έπραξαν μερικές πολιτείες των ΗΠΑ, πολιτειακές ή εδαφικές αρχές του Καναδά και της Αυστραλίας.
Η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (IAGS) υιοθέτησε το 2007 σχετική απόφαση, αναγνωρίζοντας τη συστηματική εξόντωση των Ποντίων (μαζί με των Ασσυρίων και των υπόλοιπων ελληνικών πληθυσμών) ως γενοκτονία. Αντιθέτως, άλλες διεθνείς οργανώσεις δεν έχουν εκδώσει ομόφωνο ψήφισμα, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απέρριψε το 2021 (με συντριπτική πλειοψηφία) πρόταση να αναγνωρισθεί η γενοκτονία των Ποντίων
Η 19η Μαΐου ως Ημέρα Μνήμης
Το 1994 με τον νόμο 2193/94 η Ελληνική Βουλή ορίσει την 19η Μαΐου ως επίσημη Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Η ημερομηνία αυτή έχει πολλαπλή συμβολική σημασία: συμπίπτει με την επέτειο της επίσημης κήρυξης της Μικρασιατικής Εκστρατείας (άφιξη του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα το 1919), ενώ παράλληλα έχει καθιερωθεί ως ημέρα πένθους και εθνικής ενότητας για τους Πόντιους σε ολόκληρο τον κόσμο. Κάθε χρόνο οργανώνονται πανελλήνιες και τοπικές εκδηλώσεις μνήμης από Ποντιακούς Συλλόγους, Δήμους και επίσημους φορείς.
Η ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως ημέρας μνήμης αναδεικνύει την ιστορική σημασία της Γενοκτονίας για τη συλλογική ταυτότητα του ποντιακού ελληνισμού και ευρύτερα του ελληνικού έθνους: αποτελεί υπενθύμιση της οδυνηρής αυτής σελίδας και ταυτόχρονα έκφραση της ιστορικής μας συνέχειας και καταδίκης κάθε μορφής βίας κατά μειονοτήτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Φωτιάδης Κωνσταντίνος (2008), Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου (τόμος Ά), (επμ. Μπουμπουγιατζή Φωτεινή), εκδ. Κεσόπουλος
- Ηλιάδης Χρήστος (2003), Πόντος γενοκτονία, όσα ενθυμούμαι από την περιπετειώδη ζωή μου, εκδ. Γόρδιος
- Αγτζίδης Βλάσης (2005), Έλληνες του Πόντου, η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό, εκδ. Ελληνικές εκδόσεις
- Αγτζίδης Βλάσης (1995), Ποντιακός ελληνισμός: Από την γενοκτονία και το Σταλινισμό στην περεστρόικα, εκδ. Αδελφών Κυριακίδη, ebooks.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η γενοκτονία των Ποντίων, pontosmuenchen.de, διαθέσιμο εδώ
