Του Ντίνου Τρέλλη,
Η Ισλαμική Επανάσταση του Ιράν το 1979 αποτελεί σημείο-σταθμό στις διεθνείς σχέσεις, καθώς έφερε αλλαγές στη γεωπολιτική σκακιέρα και μεγάλη αστάθεια στην πολύπαθη Μέση Ανατολή. Όπως μας έχει μάθει η Iστορία, έτσι κι εδώ, το αίτιο το οποίο οδήγησε στην επανάσταση αυτή είναι η οικονομία. Τι έγινε και το Ιράν οδηγήθηκε σε αυτή την επανάσταση, η οποία εγκαινίασε μαύρες σελίδες για την Iστορία της σημαντικής αυτής χώρας και πόσο διαφέρει η ιρανική οικονομία του τότε με το σήμερα;
Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα γίνει ανάλυση της οικονομικής πολιτικής του Ιράν επί βασιλείας του Σάχη Mohammad Reza Pahlavi (1941–1979), με έμφαση στις δεκαετίες του 1960 και 1970.
Από πολλούς θεωρείται το σύμβολο της ελευθερίας και της ευημερίας, ενώ από άλλους θεωρείται ως σύμβολο αυταρχισμού και η αιτία της Ισλαμικής Επανάστασης. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός πως ο τελευταίος Σάχης του Ιράν, Mohammad Reza Pahlavi, έχει κατοχυρώσει τη θέση του στην Ιστορία και έχει δώσει το στίγμα του στην ιρανική οικονομία.
Το οικονομικό πλάνο του Σάχη στόχευε σε επενδύσεις στον ιδιωτικό τομέα, στην ανάπτυξη των υποδομών και την ενίσχυση της αγοραστικής δύναμης, στόχοι οι οποίοι θα μπορούσαν να επιτευχθούν μόνο με την καθιέρωση μίας ισχυρής, αυταρχικής εξουσίας, με επικεφαλής, φυσικά, τον Πέρση μονάρχη. Όπως και σήμερα, έτσι και τότε, το πετρέλαιο έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικονομία του Ιράν, κάτι το οποίο ο Σάχης λάμβανε υπόψιν. Τα πρώτα δώδεκα χρόνια στην εξουσία του υπήρξαν μειωμένα έσοδα από το πετρέλαιο λόγω της εθνικοποίησης της βιομηχανίας αυτού του προϊόντος από τον Πρωθυπουργό Mohammad Mosaddegh. Η περίοδος κερδών επανήλθε μετά την ανατροπή του Mosaddegh από πραξικόπημα ενορχηστρωμένο από το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Η.Π.Α.
Με την επαναφορά των εξαγωγών πετρελαίου και την οικονομική και τεχνική βοήθεια από τις Η.Π.Α. εγκαινιάστηκε μία νέα περίοδος κατασκευής έργων υποδομής, επενδύσεων στον ιδιωτικό τομέα και ανάπτυξης του κατασκευαστικού τομέα. Από τότε, η οικονομία του Ιράν άρχισε να ισχυροποιείται και το εθνικό νόμισμα, το ριάλ, να καθιερώνει τη θέση του. Μπορεί να υπήρξε ενδιάμεσα πληθωρισμός, μικρή ύφεση και κοινωνική αναταραχή, αλλά η ιρανική οικονομία ακολουθούσε μεγάλους ρυθμούς ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, κατά την περίοδο 1963–1973, ο μέσος όρος ανάπτυξης του ΑΕΠ ήταν 10,5%.
Όλη αυτή η ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα και της βιομηχανίας, ωστόσο, προερχόταν από το ίδιο το κράτος, το οποίο ουσιαστικά πήρε τη μορφή ενός κράτους-πάτρωνα και οι πόροι για αυτή την ανάπτυξη από τα έσοδα εξαγωγών πετρελαίου. Επιπροσθέτως, υπήρχαν υψηλοί δασμοί στα καταναλωτικά προϊόντα, υπερτίμηση του νομίσματος ριάλ και υψηλές επιδοτήσεις στην κατανάλωση τροφίμων στα αστικά κέντρα. Αυτά τα χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως λανθασμένη οικονομική διαχείριση, η οποία δημιούργησε δυσμενείς οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να πούμε πως το οικονομικό πλάνο του Σάχη υστερούσε μακράς οπτικής. Σύμφωνα με αναλυτές, το πλάνο αυτού χαρακτηρίζεται από μεσοπρόθεσμη οπτική. Η λανθασμένη διαχείριση, λοιπόν, του Mohammad Reza Pahlavi οδήγησε στο δεύτερο μείζον πρόβλημα της ιρανικής οικονομίας και κοινωνίας.
Το δεύτερο αυτό πρόβλημα έχει να κάνει με τη λεγόμενη οικονομία και κοινωνία «δύο ταχυτήτων». Διάφοροι αναλυτές επισημαίνουν πως το παλάτι εφάρμοσε μία οικονομική πολιτική, η οποία ευνοούσε μόνο τα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως την πρωτεύουσα, την Τεχεράνη και άλλα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Rasht. Η έμφαση, δηλαδή, δόθηκε στη βιομηχανία των πόλεων και των ελίτ αυτών, ενώ ο αγροτικός τομέας της επαρχίας αγνοήθηκε. Την περίοδο ανάπτυξης της βιομηχανίας της χώρας ο αγροτικός τομέας γνώριζε μία στασιμότητα, ακόμα και ύφεση. Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε εγκατάσταση πληθυσμών από την εξοχή στα αστικά κέντρα και αυτό είχε ως επακόλουθο την αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων εντός των πόλεων, σε συνδυασμό με την ήδη υπάρχουσα οικονομική ανισότητα μεταξύ των πόλεων και της εξοχής.
Αυτή η γενικότερη οικονομική ανισότητα μεταξύ αστών και επαρχιωτών υπήρξε βασικό σημείο της ρητορικής των ουλεμάδων εναντίον του Mohammad Reza Pahlavi, αλλά και της ενεργοποίησης των οπαδών της Ισλαμικής Επανάστασης το 1979 που οδήγησε στην ανατροπή και φυγή του Σάχη από το Ιράν.
Οι ουλεμάδες υποσχέθηκαν μία νέα εποχή για την οικονομία του Ιράν, η οποία θα έδινε έμφαση στην ενδυνάμωση των κατώτερων στρωμάτων και θα απεμπολούσε το μοντέλο της ισχυρής ιδιωτικής οικονομίας του Σάχη. Πέτυχε, άραγε, αυτή η οικονομική ενδυνάμωση; Έκλεισαν οι οικονομικές «ψαλίδες» και υπάρχει μία γενική ευημερία στο Ιράν;
Στο επόμενο μέρος του άρθρου θα γίνει ανάλυση της οικονομικής πολιτικής της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, σε συνδυασμό με σχολιασμό της επιτυχίας ή μη των σημαντικότερων στρατηγικών της μετά–Pahlavi εποχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
ECONOMY ix. IN THE PAHLAVI PERIOD, Encyclopaedia Iranica, Διαθέσιμο εδώ
