Της Όλγας Βαρδακαστάνη,
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τέλεση μιας εγκληματικής πράξης είναι αξιόποινη, ιδίως όταν υπάρχει δόλος. Η τέλεση μιας ανθρωποκτονίας θεωρείται από τις πιο σοβαρές προσβολές του εννόμου αγαθού της ζωής και τιμωρείται βαρύτατα. Σύμφωνα με το άρθρο 299 ΠΚ (Νόμος 4619/2019), όταν υπάρχει πρόθεση, ο δράστης τιμωρείται με κάθειρξη, είτε ισόβια είτε πρόσκαιρη (τουλάχιστον 10 έτη), ενώ στην περίπτωση μιας ανθρωποκτονίας, που οφείλεται σε αμελή συμπεριφορά και ουδεμία πρόθεση υπάρχει, ο δράστης φυλακίζεται τουλάχιστον 3 μήνες. Η νομοθεσία ορίζει ως «ένοχο» κάθε άτομο που διαπράττει μια άδικη πράξη, είτε με δόλο είτε με αμέλεια, και έχει ικανότητα προς καταλογισμό (είναι ψυχικά υγιές). Όταν δεν υπάρχει υπαιτιότητα, δεν υπάρχει ενοχή. Ποινική κύρωση χωρίς ενοχή δεν ευσταθεί!
Τι γίνεται, όμως, στην περίπτωση που κάποιος διαπράττει μια δολοφονία, ισχυριζόμενος ότι βρίσκεται σε κατάσταση άμυνας; Κρίνεται ένοχος κατά το Ποινικό δίκαιο; Και αν ναι, τιμωρείται το ίδιο αυστηρά;
Αξίζει να τονιστεί πως η άμυνα αποτελεί δικαίωμα του κάθε ανθρώπινου όντος ξεχωριστά ως «όπλο» για την προστασία της σωματικής του ακεραιότητας και τη διατήρηση της τιμής και της αξιοπρέπειάς του από οποιαδήποτε απειλή. Παράλληλα, προστατεύεται το σύνολο της έννομης τάξης, καθώς και το δημόσιο συμφέρον. Με αφετηρία τη θέση αυτή, πρέπει να διευκρινιστούν οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες η άμυνα είναι νόμιμη. Σύμφωνα με το άρθρο 22 παρ.2 ΠΚ, αυτός που προσβάλλεται μπορεί να αμυνθεί μόνο όταν η επίθεση είναι άμεση (πραγματώνεται μπροστά του) και μόνο πριν από την αποπεράτωσή της.
Επιπλέον, η στάση του αμυνόμενου πρέπει να έχει ως μοναδικό σκοπό την απόκρουση του επιτιθέμενου και όχι περαιτέρω βλάβη του. Εκ πρώτης όψεως, το δίκαιο δεν υπαγορεύει αναλογία ανάμεσα στην επιθετική και την αμυντική πράξη. Ωστόσο, επειδή η τελευταία αποτελεί απαραίτητη προσβολή τρίτου, δεν πρέπει ο αμυνόμενος να ξεπερνά τα όρια και να καταπατά τον σκοπό αυτής (άρθρο 22 παρ.3 και άρθρο 23 ΠΚ). Για να αποφευχθεί η κατάχρηση του δικαιώματος της άμυνας, εφαρμόζεται η αρχή της αναλογικότητας (άρθρο 25 παρ.1 Σ).
Η κατάσταση άμυνας θεωρείται ένας από τους βασικούς λόγους άρσης του αδίκου. Αυτό σημαίνει πως μια ανθρωποκτονία που τελείται κάτω από αυτές τις συνθήκες, δε θεωρείται εγκληματική ενέργεια και δεν τιμωρείται. Αίρεται, δηλαδή, ο άδικος χαρακτήρας αυτής της αξιόποινης –σύμφωνα με την ποινική νομοθεσία– πράξης. Ωστόσο, προκύπτουν τα εξής ερωτήματα: είναι δυνατόν ο νόμος να αθωώσει έναν άνθρωπο που αφαίρεσε μια ζωή; Ο δράστης δεν θα μπορούσε να επιλέξει κάποιον άλλο τρόπο, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του;
Η κάθε περίπτωση κρίνεται και αξιολογείται ξεχωριστά από το δικαστήριο. Η νομοθεσία ορίζει πως ο απειλούμενος οφείλει να επιλέξει από τα μέσα άμυνας που διαθέτει αυτό που είναι ηπιότερο και παράλληλα πιο αποτελεσματικό. Για παράδειγμα, αν ο πράττων μπορεί απλά να τραυματίσει τον επιτιθέμενο, εξασφαλίζοντας οριστικά αποτελέσματα, τότε η τέλεση ανθρωποκτονίας είναι άξια ποινικού κολασμού. Εφόσον υπάρχει ένας εναλλακτικός και λιγότερο επιβλαβής τρόπος δράσης, οποιοδήποτε άλλο δυσανάλογο μέσο υπεράσπισης αποδοκιμάζεται απ’ την έννομη τάξη. Στην περίπτωση, όμως, της μέγιστης απειλής του αμυνόμενου, ο νόμος δεν τον αναγκάζει να δοκιμάσει όλα τα μέσα που διαθέτει μέχρι να ανακαλύψει το πιο κατάλληλο. Καθώς η ζωή του βρίσκεται σε κίνδυνο, θα ήταν –τουλάχιστον– παράλογο να προσπαθήσει να βρει μια ήπια λύση, για να αποκρούσει μια βάναυση και απειλητική συμπεριφορά.
Σύμφωνα με το άρθρο 23 ΠΚ, αν ο απειλούμενος καταπατήσει τα όρια της αμυντικής πράξης έχοντας δόλο, εκτίει ποινή ελαττωμένη σε σύγκριση με τη συνήθη ποινή του εγκλήματος, ενώ αν πράξει με αμέλεια, εφαρμόζονται οι ποινές των εξ αμελείας εγκλημάτων. Επιπρόσθετα, ο αμυνόμενος δεν τιμωρείται όταν ενεργεί κάτω από φόβο ή ταραχή. «Αψιθυμίες», όπως φόβος, βρασμός ψυχικής ορμής, οργή, αγανάκτηση κ.α., που επηρεάζουν τον αυτοέλεγχο και θολώνουν την κρίση, μειώνουν ή αποκλείουν τον καταλογισμό μιας πράξης και κατά συνέπεια την ενοχή. Το αποτέλεσμα είναι ο πράττων να ευθύνεται περιορισμένα ή καθόλου. Στο σημείο αυτό, προκύπτει το εξής ερώτημα: Δεν είναι προτιμότερο για τον απειλούμενο να τραπεί σε φυγή από το να βλάψει μια ανθρώπινη ζωή;
Αναντίρρητα, λοιπόν, όπως ήδη ειπώθηκε, το δίκαιο αναγνωρίζει σε όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως το δικαίωμα της άμυνας για την απόκρουση κάθε απρόσμενης επίθεσης. Η φυγή δεν συμπεριλαμβάνεται στα μέσα άμυνας και, συνάμα, δε θεωρείται μέθοδος υπεράσπισης. Ο νόμος δεν καθιστά τη φυγή υποχρεωτική, παρά το γεγονός ότι είναι ακίνδυνη. Αντίθετα, καθιστά αναγκαία την άμυνα. Ο τρόπος που μπορεί να αντιδράσει αυτός που δέχεται την επίθεση διαφέρει από άτομο σε άτομο. Το γεγονός ότι κάποιος μπορεί να προτιμήσει να εγκαταλείψει τον τόπο της επίθεσης, δεν καθιστά την υπεράσπιση του εαυτού του παράνομη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ (Ν.4619/2019), Νοέμβριος 2019, Έκδοση 3, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ
- Χ. Μυλωνόπουλος, ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, Γενικό μέρος, τόμος 1, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ
