Του Γιώργου Γαλανάκη,
Τα μυστικιστικά τάγματα, τα οποία πρεσβεύουν το μυστικιστικό Ισλάμ ή σουφικό Ισλάμ ή τον σουφισμό, βρίσκονται σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο. Οι πρώτοι μυστικιστές, οι λεγόμενοι σούφι, εμφανίστηκαν τον 8ο αιώνα στη Συρία, την εποχή της δυναστείας των Ομαυδών. Η υλιστική ζωή της δυναστείας σε συνδυασμό με τους συντηρητικούς νομοκανονολόγους της εποχής (ουλεμά) δημιούργησε ένα κίνημα ανθρώπων, το οποίο ήθελε να δώσει μία νέα δυναμική στη θρησκεία. Για να το καταφέρουν αυτό, μια μερίδα τους επέλεξε τον αναχωριτισμό και έγινε σούφι. «Ο σουφισμός εδράζεται στο συναίσθημα και στην φαντασία, στην σχέση θείου-ανθρώπου». Οι σούφι προσπαθούν να νιώσουν την παρουσία του Θεού με την ατομική προσπάθεια και την δοκιμασία. Οι τελετουργίες διαδραματίζονται σε έναν ειδικό οίκο, τον τεκέ, όπου γίνονταν προσευχές, απαγγελίες ποιημάτων, κορανικών χωρίων, ειδικές επαναλήψεις των ονομάτων του θεού (άσκηση ζικρ), αλλά και κορανικά ρητά, πολλές φορές με συνοδεία μουσικών οργάνων. Ο ηγέτης των ταγμάτων ονομαζόταν σέιχ. Θεωρείται ότι στην ανάπτυξη του μουσουλμανικού μυστικισμού και του αναχωριτισμού υπάρχουν εξωγενείς επιρροές π.χ. η δράση των χριστιανών ερημιτών και ο νεοπλατωνισμός. Θεωρείται γεγονός ότι οι σούφι αποτέλεσαν παράγοντα ενοποίησης ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες ή δογματικές κατευθύνσεις του Ισλάμ.
Τα σουφικά τάγματα (Tarikat στα Τουρκικά) διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Άλλες φορές βοηθούσαν στην επικράτησή της, όπως στηn περίπτωση εξάπλωσής της στα βαλκάνια, καθώς και με την ένοπλη δράση των μυστικιστών στην μεθόριο. Άλλες φορές κινούνταν εναντίον της διοίκησης, όπως με την εξέγερση ενός σούφι τον 15ο αιώνα. Έτσι ο μυστικισμός συνδέεται με τα κοινωνικό-πολιτικά κινήματα. Mε το πέρασμα των χρόνων τα τάγματα ανέπτυξαν δομές και οργάνωση, εξάπλωσαν την επιρροή τους και απέκτησαν αναγνώριση της ισχύος τους. Μερικά από τα τάγματα αναγνωρίζονταν, αλλά και χρηματοδοτούνταν επίσημα από τον σουλτάνο. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, από τα ισλαμικά τάγματα που άφησαν ανεξίτηλη την πορεία τους στον χρόνο ξεχωρίζουμε το τάγμα των Μπεκτασίδων, των Μεβλεβίδων και των Ναξιμπεντί.
Το τάγμα των Μπεκτασίδων ιδρύθηκε το 13ο αιώνα από τον Χατζή Μπεκτάς και αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά τάγματα. Από τον 14ο αιώνα, έδρασαν στην Βαλκανική χερσόνησο αναλαμβάνοντας την μετάδοση των ιδεών τους στους κατοίκους των νεοαποκτηθέντων από την αυτοκρατορία εδαφών. Ύστερα τον 15ο αιώνα, ανέλαβαν έναν σημαντικό ρόλο στο στρατιωτικό σώμα των γενιτσάρων. Στα τέλη του 16ου αιώνα, οι σχέσεις με τους γενιτσάρους άρχισαν να γίνονται ακόμη πιο στενές, καθώς ο Χατζή Μπεκτάς αναγνωρίστηκε ως ο προστάτης Άγιος των γενιτσάρων και στην συνέχεια κάθε νέος αρχηγός του τάγματος πήγαινε στο στρατόπεδο των γενιτσάρων για να στεφθεί από τον Αγά του. Η επιρροή του τάγματος στους πληθυσμούς της αυτοκρατορίας είναι αξιοσημείωτη, αφού η φήμη του διαδόθηκε στους Τουρκομανικούς πληθυσμούς της Ανατολής, των Βαλκανίων, σε χριστιανούς αιρετικούς της Μικράς Ασίας και της Θράκης, αλλά και σε πληθυσμούς της σημερινής Αλβανίας. Εκτός όμως από τους αγροτικούς πληθυσμούς, οι Μπεκτασίδες κατάφεραν να εξαπλωθούν και στις πόλεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Κωνσταντινούπολη, όπου εκτιμάται ότι στις αρχές του 19ου αιώνα στο τάγμα αυτό άνηκε το 1/5 του πληθυσμού της. Είναι γεγονός ότι το κίνημα διεπόταν από δημοκρατικό και εθνικό χαρακτήρα. Η κατάργηση των γενιτσάρων το 1826 από τον σουλτάνο στοίχησε στο τάγμα, όμως σχετικά σύντομα παρατηρήθηκε επανάκαμψη της επιρροής του
Το τάγμα των Μεβλεβήδων ιδρύθηκε από μαθητές του σπουδαίου μυστικιστή και Αγίου Τζελαλεντίν Ρουμί, o οποίος είχε το προσωνύμιο Μεβλανά που σημαίνει «ο κύριος μας», μετά τον θάνατό του, το 1273. Έδρα του αποτελούσε το Ικόνιο της Μικράς Ασίας, τόπος όπου έζησε, δίδαξε και ετάφη ο Ρουμί. Το τάγμα αυτό, που αποκαλείται και τάγμα των περιστρεφόμενων δερβίσηδων, επιδιώκει μέσω της γνωστής περιστροφής, η οποία ονομάζεται «σεμά» την επαφή με το θείο και την έκσταση. Το τάγμα διαδόθηκε στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της Αυτοκρατορίας, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η επιρροή του στην Οθωμανική λογοτεχνία. Τα παραπάνω δύο τάγματα που αναλύθηκαν βρίσκονται σε αντίθεση με τον συντηρητισμό και τον δογματισμό του επίσημου σουνιτικού Ισλάμ και του ισλαμικού νόμου.
Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται το τάγμα των Ναξιμπεντί, το οποίο πρεσβεύει το Ορθόδοξο Ισλάμ. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα στην Μπουχάρα του σημερινού Ουζμπεκιστάν και ιδρυτής ήταν ο Μπαχαεντίν Ναξιμπέντ. Το τάγμα δεν πίστευε στις τελετουργικές συγκεντρώσεις, αλλά στην πνευματική εκπαίδευση. Από τα τέλη του 15ου αιώνα, άρχισε να επηρεάζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Χαρακτηριστική είναι η πρόσκληση του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ σε Ναξιμπεντί σεΐχιδες. Οι σουλτάνοι παρατηρούσαν την πρωτόγνωρη για επίπεδο μυστικιστικού τάγματος αφοσίωση στο Ορθόδοξο Ισλάμ, πράγμα που προσπάθησαν ορισμένες φορές να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους. Έκτοτε, το τάγμα κατέκτησε σημαντική θέση στην Οθωμανική θρησκευτική ζωή. Οι Ναξιμπεντί χαρακτηρίζονται για την δημιουργία πολλών υποομάδων, με σκοπό να μεταφέρουν το μήνυμα σε όσους περισσότερους γίνεται. Χαρακτηριστικοί είναι οι Χαλιντί, οι οποίοι επηρέασαν με τα κηρύγματά τους την Κωνσταντινούπολη, αλλά και την Κεντρική Ασία. Επίσης οι Ναξιμπεντί ήταν και μαχητικοί, καθώς πολλοί από αυτούς έλαβαν μέρος στον Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1876-1877. Δεν σταμάτησαν να επηρεάζουν τους πιστούς και στην εποχή της νεοϊδρυθείσας Τουρκικής Δημοκρατίας, συνεχίζοντας μέχρι τις μέρες μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γώγος, Κωνσταντίνος (2011), Τουρκικό πολιτικό Ισλάμ και Ισλαμιστικά δίκτυα στην Γερμανία,Αθήνα: Εκδ. Λιβάνη.
- Μάζης, Ιωάννης (2013), Μυστικιστικά ισλαμικά τάγματα, Ο μικρασιατικός χώρος, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση.
