Του Γιουλιάν Πραπανίκου,
Τα τελευταία χρόνια, κατά διαστήματα, γίνεται λόγος σε διάφορους τομείς, τόσο σε επιστημονικούς όσο και στην απλή καθημερινότητα, σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που μπορεί να επιφέρει η ένταξη ενός κράτους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.). Με αφορμή ιδίως την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία –24 Φεβρουαρίου 2022– και την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε., το λεγόμενο Brexit, –1 Φεβρουαρίου 2020– θα αναφερθούμε στους τρόπους και τα οφέλη απόκτησης της ιδιότητας του κράτους μέλους, καθώς και στη διαδικασία αποχώρησης από αυτόν τον διεθνή οργανισμό.
Κατά τη δεκαετία του ΄50, όταν ιδρύθηκε η ένωση με τη θέση σε ισχύ της συνθήκης του Μάαστριχτ, ως μόνη ουσιαστική προϋπόθεση προκειμένου ένα κράτος να αποκτήσει την ιδιότητα του μέλους αυτής ήταν ο χαρακτηρισμός του ως «ευρωπαϊκό κράτος». Με την αναθεώρηση του Άμστερνταμ (1997/1999) προστέθηκε και ο όρος του σεβασμού των αξιών της ένωσης. Οι όροι αυτοί ένταξης προβλέπονται στο Άρθρο 49 ΣΕΕ (Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης).
Ειδικότερα, όσον αφορά το «ευρωπαϊκό κράτος», αυτό αποτελείται από δύο στοιχεία: α) το κράτος και β) τον χαρακτηρισμό του ως ευρωπαϊκό. Σύμφωνα με το διεθνές δημόσιο δίκαιο, για να θεωρηθεί μία οντότητα ως κράτος, δέον είναι να πληρούνται σωρευτικά τρεις βασικοί όροι: Ύπαρξη εδάφους, πληθυσμός, αυθυπόστατη και αποτελεσματική πολιτική εξουσία. Ορισμένοι εισάγουν και ως ένα πρόσθετο στοιχείο την αναγνώρισή του ως κράτος από τη διεθνή κοινότητα. Σε περίπτωση που πληρούνται τα στοιχεία αυτά, τότε μία οντότητα θεωρείται ως κράτος. Όσον αφορά την «ευρωπαϊκή» ιδιότητα, αυτή μπορεί να ερμηνευθεί με βάση τη γεωγραφική θέση του εν λόγω υποψήφιου κράτους. Η προϋπόθεση του γεωγραφικού σημείου ερμηνεύεται με ελαστικότητα, καθώς στην ευρωπαϊκή ήπειρο λογίζεται ότι εντάσσονται και χώρες, οι οποίες παρόλο που το μεγαλύτερο κομμάτι τους βρίσκεται σε άλλη ήπειρο, ένα μικρό, ακόμη και ασήμαντο τμήμα τους συμπεριλαμβάνεται στην Ευρώπη. Ερωτήματα εγείρονται στην περίπτωση όπου ένα υποψήφιο κράτος δεν αποτελεί μέρος της Γηραιάς Ηπείρου. Σε μία τέτοια κατάσταση λαμβάνεται υπόψιν η συμμετοχή του στην ιστορική πορεία της τελευταίας, καθώς και η επιθυμία του να συμβάλλει στη διατήρηση και την προαγωγή της ειρήνης. Με άλλα λόγια, συνυπολογίζονται διάφορα κριτήρια, όπως κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά κ.α. Όσον αφορά τον σεβασμό των αξιών της ένωσης, αυτές σύμφωνα με το Άρθρο 2 ΣΕΕ είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία, η δημοκρατία, η ισότητα, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Πέραν των ρητών αυτών προϋποθέσεων, διατυπώθηκαν με τη μορφή προγραμματικών δηλώσεων της προεδρίας στη Σύνοδο Κορυφής της Κοπεγχάγης –Ιούνιος 1993– τα λεγόμενα ομώνυμα κριτήρια. Αυτά αφορούν τον πολιτικό (με την ύπαρξη σταθερών θεσμών που προασπίζονται τη δημοκρατία), τον οικονομικό (ύπαρξη οικονομίας της αγοράς) και τον νομικό τομέα. Στο πλαίσιο αυτών των όρων εντάσσεται και ένας επιπρόσθετος, αυτός των σχέσεων καλής γειτονίας του υποψήφιου κράτους με τις συνορεύουσες χώρες, κράτη-μέλη της ένωσης. Τα κριτήρια αυτά αρχικά δεν είχαν νομικό, δεσμευτικό χαρακτήρα, αλλά έχουν πλέον συμπεριληφθεί στο Άρθρο 49 ΣΕΕ με την αόριστη διατύπωση: «Λαμβάνονται υπόψη τα κριτήρια επιλεξιμότητας που συμφωνεί το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο».
Εκτός των ουσιαστικών κριτηρίων, προβλέπονται και ορισμένες τυπικές/διαδικαστικές προϋποθέσεις. Αυτές διακρίνονται σε τρία επίπεδα: εθνικό, υπερεθνικό και διακυβερνητικό. Συγκεκριμένα, ένα κράτος προκειμένου να λάβει την απόφαση να θέσει υποψηφιότητα για ένταξη στην ένωση, οφείλει να τηρήσει τις διαδικασίες που προβλέπονται από το εθνικό του δίκαιο και δεν ελέγχονται από τα όργανα της Ευρώπης. Στη συνέχεια, στο υπερεθνικό στάδιο, υποβάλλει την αίτηση στο Συμβούλιο της Ευρώπης, το οποίο καλείται να ενημερώσει τόσο τα νομοθετικά σώματα των κρατών μελών όσο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο αποφασίζει με την πλειοψηφία των μελών από τα οποία απαρτίζεται (Άρ. 49 παρ.1 ΣΕΕ). Το συμβούλιο οφείλει να ζητήσει τη γνώμη της Επιτροπής, χωρίς, ωστόσο, κάτι τέτοιο να συνεπάγεται και τη δεσμευτικότητά του. Εφόσον ολοκληρωθεί το συγκεκριμένο στάδιο, ξεκινάει η διαδικασία των διαπραγματεύσεων, στην οποία συζητούνται οι όροι της προσχωρήσεως του υποψήφιου κράτους στην ένωση. Οι όροι αυτοί, καθώς και οι αναγκαίες προσαρμογές των συνθηκών που θα λάβουν χώρα εξαιτίας της ένταξης αυτής, αποτελούν αντικείμενο συμφωνίας μεταξύ του αιτούντος κράτους και των κρατών-μελών της (Άρ. 49 παρ.2 ΣΕΕ). Τροποποιούνται ή καταργούνται μόνο με αναθεώρηση των συνθηκών και δεν υπόκεινται σε έλεγχο νομιμότητας. Το συμβούλιο εγκρίνει την Πράξη Προσχώρησης και η απόφαση αυτού πρέπει να είναι ομόφωνη. Αφότου συμβεί αυτό, η συμφωνία υπόκειται σε επικύρωση εκ μέρους όλων των συμβαλλομένων κρατών, κατά τους αντίστοιχους συνταγματικούς τους κανόνες.
Πέραν από την προσπάθεια αρκετών χωρών να ενταχθούν στην Ε.Ε., υπάρχουν και κράτη-μέλη αυτής, τα οποία αποφασίζουν να αποχωρήσουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των τελευταίων χρόνων αποτελεί το Ηνωμένο Βασίλειο. Ποιες είναι, όμως, οι διαδικασίες που απαιτείται να τηρηθούν; Την απάντηση στο ερώτημα τη δίνει το Άρθρο 50 ΣΕΕ. Σύμφωνα με αυτό, το κράτος-μέλος που επιθυμεί να χάσει την ιδιότητά του αυτή, δεν απαιτείται να ζητήσει τη σύμπραξη των υπόλοιπων μελών της ένωσης. Με μονομερή του δήλωση γνωστοποιεί στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο την πρόθεσή του. Ο σκοπός του άρθρου 50 ΣΕΕ είναι διττός: αφενός να κατοχυρώσει το δικαίωμα των κρατών να αποφασίζουν τα ίδια σχετικά με το μέλλον τους στους κόλπους της ένωσης και αφετέρου αποβλέπει σε μία αποχώρηση με τρόπο συντεταγμένο. Εφόσον το αιτούμενο μέλος δηλώσει την επιθυμία του, ξεκινάει η διαδικασία σύναψης συμφωνίας αποχώρησης, χωρίς, όμως, αυτό να είναι δεσμευτικό. Η έξοδος της χώρας από την Ε.Ε. είναι πλήρης.
Η συμφωνία του εν λόγω κράτους γίνεται μεταξύ του ιδίου και της ένωσης, είναι υποχρεωτική και για τα δύο μέρη και πραγματοποιείται σύμφωνα με τις προβλέψεις του άρθρου 218 παρ.3 ΣΛΕΕ (Συνθήκη Λειτουργίας Ευρωπαϊκής Ένωσης) περί διαδικασίας σύναψης διεθνούς συμφωνίας μεταξύ της ένωσης και τρίτης χώρας. Οι διαπραγματεύσεις έχουν ως αντικείμενο, από τη μία πλευρά, τις λεπτομέρειες για την αποχώρηση και, από την άλλη, τις σχέσεις που θα διατηρήσει το αποχωρήσαν κράτος με την ένωση. Η συμφωνία συνάπτεται εξ ονόματος της ένωσης από το συμβούλιο, το οποίο αποφασίζει με ειδική πλειοψηφία, μετά από την έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Οι συνθήκες παύουν να ισχύουν στο εν λόγω κράτος από την ημερομηνία έναρξης ισχύος της συμφωνίας αποχώρησης. Βέβαια, υπάρχει η περίπτωση τα δύο μέρη να μην καταλήξουν σε κάποια συμφωνία. Στην περίπτωση αυτή, το κράτος μέλος αποχωρεί ασύντακτα από την ένωση, μετά την επέλευση της διετίας. Υπάρχει, ωστόσο, η δυνατότητα επιμήκυνσης αυτού του διαστήματος, ύστερα από τη σύμφωνη γνώμη και των δύο μερών της διαπραγμάτευσης, προκειμένου να καταλήξουν σε μία κοινή απόφαση.
Σε κάθε περίπτωση, το κράτος μέλος συνεχίζει να διατηρεί την ιδιότητα του αυτή από τη στιγμή που θα ενημερώσει το συμβούλιο για τη βούλησή του και μέχρι να εκδοθεί η συμφωνία αποχώρησης ή να επέλθει η διετία. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα, έχει τη δυνατότητα να ανακαλέσει μονομερώς, σύμφωνα με τους συνταγματικούς του κανόνες, τη γνωστοποίηση του να αποχωρήσει, αρκεί η απόφασή του αυτή να διατυπωθεί εγγράφως προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και να είναι κατηγορηματική και ανεπιφύλακτη. Εάν το κράτος που αποχώρησε από την ένωση ζητήσει την εκ νέου προσχώρηση του, η αίτησή του υπόκειται στη διαδικασία που προβλέπει το Αρ.49 ΣΕΕ, όπως προαναφέρθηκε.
Συνοψίζοντας, γίνεται αντιληπτό, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί έναν διεθνή θεσμό υψίστης σημασίας. Τα κράτη, προκειμένου να κατορθώσουν να ενταχθούν σε αυτήν, απαιτείται να «περάσουν» από ένα στάδιο ποικίλων εσωτερικών αναδιοργανώσεων και διεθνών συμφωνιών. Μόνο έτσι θα πετύχουν την ενσωμάτωσή τους σε αυτήν τη διεθνή κοινωνία.
EΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ευγενία Ρ. Σαχπεκίδου, Ευρωπαϊκό Δίκαιο, 3η έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2021
- Παπαδοπούλου Ρ. Ε., Περάκης Μ., Χριστιανός Β., Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2η έκδοση, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2021
