Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Πριν από 59 χρόνια, το 1963, δημοσιεύθηκε το μυθιστόρημα Λωξάντρα της Μαρίας Ιορδανίδου, ένα από τα best seller της εποχής. Χάρη στην επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ανασύραμε αυτό το μυθιστόρημα από τη λήθη που είχε υποπέσει και το μνημονεύσαμε, ταξιδεύοντας στην Πόλη του 19ου αιώνα. Η Λωξάντρα είναι ένα μυθιστόρημα που συγκινεί τον αναγνώστη και του φέρνει εικόνες ζωής, ιδιαίτερα εμάς που έλκουμε την καταγωγή μας από την Ανατολία, η Λωξάντρα καταφέρνει και μας υφαίνει αναμνήσεις από μια πατρίδα, την οποία δεν γνωρίσαμε ποτέ και από την οποία αποσχίστηκαν βίαια οι πρόγονοί μας.
Όπως αναγράφεται και στην πεντηκοστή δεύτερη έκδοση του μυθιστορήματος, η «Λωξάντρα δεν εἶναι ἀπλώς βιογραφία, οὔτε ἀπλώς μυθιστόρημα», αφού η ιστορία της Λωξάντρας ταυτίζεται με τη βιογραφία της γιαγιάς της Μαρίας Ιορδανίδου, ενώ συνάμα δίνεται μια άκρως ρεαλιστική και ιστορική περιγραφή της ζωής των Ελλήνων της Πόλης εκείνου του αιώνα. Από την άλλη, όμως, η ιστορικότητα και η βιογραφία της «Λωξάντρας» συνυφαίνονται με φανταστικούς χαρακτήρες και άρα το στοιχείο της μυθοπλασίας παρεισφρέει.
Το μυθιστόρημα αποτελείται από τρία μέρη· στο Πρώτο Μέρος γνωρίζουμε την ηρωίδα της ιστορίας, τη Λωξάντρα. Τριάντα ετών πλέον και αφού μεγάλωσε και αποκατέστησε τα μικρότερα αδέρφια της, παντρεύτηκε τον χήρο Δημητρό με τα τέσσερα παιδιά, τον Επαμεινώνδα, τον Θόδωρο, τον Γιώργο και την Αγαθώ και μετακόμισε στο Μακροχώρι. Τα παιδιά αυτά η Λωξάντρα θα τα αγαπήσει και θα τα μεγαλώσει σαν να ήταν βιολογικά της παιδιά, ενώ, παράλληλα, θα προσεύχεται στην Παναγία να την ευλογήσει να γευτεί τη χαρά της μητρότητας. Δεν πέρασε πολύς καιρός που η ευχή της πραγματοποιήθηκε και έφερε στον κόσμο τον Αλέκο και την Κλειώ. Η ζωή της Λωξάντρας δεν νοείται χωρίς την οικογένειά της και την κουζίνα της και, καθώς τα χρόνια κυλούν, η μια Πρωτοχρονιά διαδέχεται την άλλη, νέα μέλη προκύπτουν με γέννες, αλλά και ο θάνατος του αγαπημένου της Δημητρού με τον οποίο και ολοκληρώνεται το Πρώτο Μέρος.
Στο Δεύτερο Μέρος έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τον θάνατο του Δημητρού, όταν και θα ληφθεί η απόφαση να μετακομίσουν από το Μακροχώρι στο Πέρα, που ήταν ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της εποχής. Η απόφαση αυτή θα δυσαρεστήσει τη Λωξάντρα, καθώς θα αναγκαστεί να αποχωριστεί τον τόπο της με τον οποίο ήταν τόσο δεμένη. Οι μήνες θα περνάνε, η μια εποχή θα διαδέχεται την άλλη, αλλά η Λωξάντρα το Πέρας ξένο θα το νιώθει, καθώς επίσης δεν βοηθούσε και το γεγονός ότι τα υπόλοιπα παιδιά της είχαν διασκορπιστεί. Στα κεφάλαια αυτού του μέρους θα γνωρίσουμε και έναν φίλο του Επαμεινώνδα, τον Γιωργάκη με τον οποίο θα νυμφευθεί η Κλειώ, στην ηλικία που είχε παντρευτεί και η μητέρα της, χαρίζοντάς της ένα εγγόνι, την Άννα, η γέννηση της οποίας θα σηματοδοτήσει και το τέλος του Δεύτερου Μέρους.
Το τελευταίο και Τρίτο Μέρος ξεκινά με την Πρωτοχρονιά του 1901 και το νέο έτος βρίσκει την Ευρώπη να προετοιμάζεται για μια ενδεχόμενη πολεμική σύρραξη. Αλλά τη Λωξάντρα λίγο την ενδιαφέρουν αυτά, αφού έχει την Αννούλα της δίπλα της· γιατί ποιος είναι πραγματικά ευτυχισμένος «ο εν τω ολίγω αναπαυόμενος», μια φράση που λειτουργούσε ως στάση ζωής για τη Λωξάντρα. Ο Γιωργάκης, μιας και εργάζεται στα βαπόρια, σπάνια πατάει το πόδι του στο λιμάνι της Πόλης και έτσι οι δύο γυναίκες μαζί με τη μικρή Αννούλα αποφασίζουν να μετακομίσουν στον Πειραιά, στη θεία Ελεγκάκη. Όμως, εκείνος ο τόπος ήταν χειρότερος για τη Λωξάντρα, αφού οι Αθηναίοι ήταν αρκετά αποξενωμένοι και απαισιόδοξοι άνθρωποι, καθώς και στην Αθήνα είχε αρχίσει ήδη ο Εθνικός Διχασμός και επικρατούσε γενικός φόβος. Σε συνδυασμό, μάλιστα, με το γεγονός ότι ο Γιωργάκης τις εγκατέλειψε, αποφάσισαν η Λωξάντρα και η Κλειώ να επιστρέψουν στον τόπο τους. Θα ακολουθήσουν οι θάνατοι δύο αγαπημένων προσώπων της Λωξάντρας, που θα κλονίσουν την υγεία της, θα κινδυνέψει να χάσει την αγαπημένη της εγγονή και θα της κλέψουν την περιουσία. Η Λωξάντρα, εν τέλει, θα γεράσει με το μυαλό της να έχει μείνει στα προηγούμενα χρόνια, όταν η οικογένειά της ήταν ενωμένη και συντελούνταν τα καθιερωμένα πρωτοχρονιάτικα τραπέζια. Όλα αυτά ολοκληρώνονται με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που θα σημάνει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας νέας.
Η Επτάλοφος Πόλη στην πιο ένδοξη στιγμή της, στα τέλη του 19ου αιώνα και πριν το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπεισέρχεται στην επιφάνεια και ζωντανεύει μέσα από το μυθιστόρημα της Μαρίας Ιορδανίδου. Η Κωνσταντινούπολη ήταν ένα κοσμοπολίτικο κέντρο, ένα σταυροδρόμι που φιλοξενούσε τόσο το δυτικό όσο και το ανατολικό στοιχείο, ενοποιώντας τα σε ένα πολυμορφικό αλλά και αρμονικό ψηφιδωτό. Στο επίκεντρο αυτής της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης δεσπόζει ηγεμονικά και εντυπωσιακά ο Ναός της Αγίας Σοφίας ή «ο δεύτερος Παρθενώνας που έχτισαν οι Βυζαντινοί», όπως συλλογίζεται ο Δημητρός. Βέβαια, η πολυπληθής ελληνική κοινότητα ή αλλιώς το ρωμαίικο στοιχείο δεν περιοριζόταν μονάχα στην Κωνσταντινούπολη, αλλά έφτανε στο Πέρας, στα Τάταυλα, στο Φανάρι, ενώ, παράλληλα, καταπιανόταν και εισχωρούσε στους περισσότερους επαγγελματικούς τομείς, όπως τα βαπόρια, το εμπόριο, τη δημοσιογραφία, τις επιχειρήσεις, το τραπεζικό σύστημα, τη δικηγορία, κ.ά. Όμως, καθώς πλησιάζουμε προς τα τέλη του αιώνα, οι Τούρκοι ήδη προχωρούν σε σφαγές των έτερων λαών της Μικράς Ασίας, όπως τους Αρμένιους, καθώς και επιστρατεύουν Έλληνες της περιοχής για τον επικείμενο πόλεμο, προοιωνίζοντας τα τραγικά συμβάντα που θα ακολουθήσουν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν το τούρκικο μαχαίρι θα σφαγιάζει αδιακρίτως με αποκορύφωμα τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Η πολίτικη γαστρονομία κυριαρχεί σε όλες τις σελίδες του βιβλίου. Κράμα ανατολικής και ελληνικής γαστρονομίας, η πολίτικη κουζίνα είναι μια ιεροτελεστία και ο «ναός» στον οποίο τελείται με ιερό τρόπο η μαγειρική είναι η κουζίνα της Λωξάντρας. Λαυράκια, μερτζάνια, μύδια αχνιστά, χουνκιάρ-μπεγιεντί, γιαουρτλού κεμπάπ, ντολμαδάκια σε φύλλα πουράντζας, χτένια σε χόβολη είναι μόνο μερικές από τις «σπεσιαλιτέ» της Λωξάντρας, αλλά και της ανατολίτισσας μαγείρισσας εν γένει. Ας μην ξεχνάμε τον γλυκό χαλβά αλλά και τον μοσχοβολιστό ελληνικό καφέ. Φυσικά, το μαγειρικό της ταλέντο η Λωξάντρα εξασκεί στο έπακρο τη γιορτή της Πρωτοχρονιάς, όταν και μαζεύεται όλο το σόι της οικογένειας και διαμορφώνουν το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το οποίο λειτουργούσε ως «θεσμός» στην εκτεταμένη ελληνική οικογένεια της Πόλης.
Η σχέση της Λωξάντρας με την Παναγιά την Μπαλουκιώτισσα απόλυτα στενή και μυστική, με την δεύτερη να λειτουργεί ως η παρηγοριά και η επιστήθια φίλη της πρώτης. Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην Κωνσταντινοπολίτισσα και την Υπεραγία Θεοτόκο αποτελεί το εικονοστάσι με την εικόνα της Παναγίας, την οποία «κληρονόμησε» από την προγιαγιά της και το οποίο εικονοστάσι κατέχει μόνιμη και δεσπόζουσα θέση στο δωμάτιο και στην καρδιά της Λωξάντρας. Ό,τι προκύψει και οποιαδήποτε επιθυμία της η Λωξάντρα την απευθύνει με πίστη και ευλάβεια στην Παναγία, τάζοντάς της χρυσαφένιους θησαυρούς.
Η Μαρία Ιορδανίδου ήταν γέννημα θρέμμα της Πόλης και με τη συγγραφική δραστηριότητα καταπιάστηκε όταν ήταν ήδη στην ηλικία των 63 ετών, αρχής γενομένης με τη Λωξάντρα, ενώ ακολούθησαν και άλλα τέσσερα μυθιστορήματα. Όλα της τα δημιουργήματα είναι βιογραφικά, αφού το καθένα αντικατοπτρίζει την εκάστοτε πόλη στην οποία διέμενε από την Κωνσταντινούπολη, τον Πειραιά, τη Ρωσία μέχρι και την Αίγυπτο. Το κίνητρο που ώθησε την Ιορδανίδου στο να συνθέσει το πρώτο της μυθιστόρημα ήταν διττό, καθώς αφενός δεν ήθελε να χαθούν οι μνήμες που είχε από την Πόλη του 19ου αιώνα και αφετέρου ήθελε να προσφέρει ένα ανάγνωσμα που θα σκιαγραφούσε ειλικρινά και ζωντανά τη ζωή των Ρωμιών στην Πόλη.
Στις 19 Ιανουαρίου 1980 έγινε και η τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος της Ιορδανίδου σε τριάντα επεισόδια, η οποία έχει χαραχτεί στη μνήμη μας. Ο δεινός Γεώργιος Γεωργίου ανέλαβε τη σκηνοθεσία και επιμελούταν του σεναρίου μαζί με τον Χρήστο Δοξαρά. Η διασκευή έγινε με απόλυτο σεβασμό και προσήλωση προς το πρωτότυπο κείμενο της Ιορδανίδου, ενώ και η ηθοποιός Μπέτυ Βαλάση έβαλε τη δική της ανεξίτηλη υπογραφή στον ρόλο της Λωξάντρας. Επρόκειτο για μία από τις πιο εξαιρετικές ελληνικές τηλεοπτικές προσαρμογές μυθιστορήματος, ένα εγχείρημα που πέτυχε αναμφισβήτητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η “Λωξάντρα” κάνει πρεμιέρα στην ΕΡΤ – 19 Ιανουαρίου 1980, ert.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Μαρία Ιορδανίδου, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Ιστορικά Στοιχεία, peran.gr, διαθέσιμο εδώ.
- «Λωξάντρα», της Μαρίας Ιορδανίδου, εκδ. Εστία, vivliokritikes.com, διαθέσιμο εδώ.
- To τραύμα του ξεριζωμού: Η Μικρά Ασία το 1922 και η προσφυγιά στις τέχνες και στα γράμματα, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ.
