Της Μαρίας Κελεπούρη,
Γεωγραφικό σταυροδρόμι Ιστορίας και Πολιτισμού, η Σμύρνη αποτελούσε πρότυπο κοσμοπολιτισμού που συνάρμοζε υπό την πολυεθνική σκέπη της διαφορετικές θρησκείες, λαϊκά ήθη και αξίες. Ένα κράμα πολιτισμικών χαρακτηριστικών που προσιδίαζε σε παλίμψηστο, όσο κι αν η κάθε πλευρά προσπαθούσε να διατηρήσει και να διαιωνίσει την κληρονομιά της. Αντίθεση, που είχε το πιο τραγικό αποτέλεσμα. Μια καταστροφή με υποκινητές τα εθνικά συμφέροντα και το άγριο αίσθημα των εχθρών, στην οποία οι πολιτισμικές διαφορές υπήρξαν μονάχα η τελευταία δικαιολογία του ξεριζωμού.
Το ταραγμένο κλίμα πριν την έλευση του Ελληνικού Στρατού στην πόλη προέλεγε τα επακόλουθα γεγονότα και εκείνα που διαδέχθηκαν τη βαρβαρότητα των διωγμών. Κι αν μέχρι σήμερα η εικόνα της φλεγόμενης προκυμαίας παραμένει μια πληγή στην εθνική μας μνήμη, το βάρος της καταστροφής που οι πρόσφυγες αναπόφευκτα επωμίστηκαν, ήταν δίχως αμφιβολία μυθικών διαστάσεων.
Το πώς η βεβήλωση της πόλης και των ανθρώπων της καταστάλαξε στο συλλογικό συνειδησιακό διαφαίνεται μέσα από τους τρόπους αποφόρτισης αυτής της συναισθηματικής έντασης στην Τέχνη. Ταυτόχρονα, η ίδια αποτελεί το μέσο συνέχισης και διάδοσης του μικρασιατικού στοιχείου στην πορεία του ελληνισμού. Πιθανόν, η τραγικότητα εκείνων των γεγονότων να αποτελεί την αιτία της μετέπειτα βαθιάς αφομοίωσης αυτού του στοιχείου, αλλά και της κοινωνικής ευαισθησίας.
Συχνά, η πεζογραφία του Μεσοπολέμου, ως εκείνη η γενιά λογοτεχνών που αποτύπωσε όσο καμία άλλη τον μικρασιατικό κόσμο, υπερτερεί σε αναφορές της ποίησης της περιόδου, ίσως γιατί τα γεγονότα είχαν ανάγκη να περιγραφούν λεπτομερώς ως μια υποσυνείδητη προσπάθεια να διασαφηνιστούν τα αίτια και οι συνέπειές τους. Από την άλλη, τα έργα του Κώστα Ουράνη, του Απόστολου Μελαχρινού ή η Στροφή του Γιώργου Σεφέρη δεν αποτελούν μόνο μια κοινωνική μεταβολή με ιδεολογικούς όρους, αλλά επιχειρούν να εκφράσουν δωρικά, ως απολογισμός του έντονου παρελθόντος, το προσωπικό δράμα μέσα στην καθολικότητα της τραγωδίας.
Η πεζογραφική «γενιά του ‘30» ταυτίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της με το αρχέτυπο της Σμύρνης ή της ευρύτερης περιοχής, διότι οι ρίζες πλήθους των εκφραστών της εντοπίζονται στην ανατολική όχθη του Αιγαίου. Μυθιστορήματα, όπως η Αιολική Γη του Ηλία Βενέζη, το Στου Χατζηφράγκου. Τα σαραντάχρονα μιας χαμένης πολιτείας του Κοσμά Πολίτη ή Το Αϊβαλί, η πατρίδα μου του Φώτη Κόντογλου εικονογραφούν την ουτοπία των αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας των συγγραφέων τους ως αντιδιαστολή με τη δυστοπία της αιχμαλωσίας και της προσφυγιάς στην Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα, το Εκείνοι που Έμειναν της Τατιάνας Σταύρου ή τη Γαλήνη του Ηλία Βενέζη. Όλες οι πλευρές του μικρασιατικού χρονικού προβάλλονται μέσα από τις μαρτυρίες των επιζώντων και ενσαρκώνονται χάρη στους ήρωες του νοσταλγικού μύθου και της λογοτεχνίας του τραύματος.
Προσωπικότητες που, παρά το ταπεινωτικό βάρος της ήττας, ανέπτυξαν τα ταλέντα τους πολυεπίπεδα. Ο Φώτης Κόντογλου δεν είναι γνωστός μόνο για το συγγραφικό του έργο, αλλά και για την ενασχόλησή του με τη ζωγραφική, όπως και ο Γιώργος Σικελιώτης, αλλά και ο γλύπτης Βάσος Καπάνταης. Καλλιτέχνες, καταγόμενοι από τη Μικρά Ασία, που μετέφεραν στην Τέχνη τον ρεαλισμό που γνώρισαν και τις «αλύτρωτες» επιθυμίες τους.
Από την άλλη πλευρά, το ρεμπέτικο διαδόθηκε μέσα από τις προσφυγικές συνοικίες του ελλαδικού χώρου ως τέχνη που έδινε μορφή στο αλυτρωτικό αίσθημα των εκδιωγμένων, ενώ, στη συνέχεια, δημιούργησε τη δική του θέση στο ελληνικό μουσικό στερέωμα. Παράλληλα, τα παραδοσιακά ακούσματα συντροφεύουν ακόμη τις λαογραφικές δράσεις, διαιωνίζοντας τα ήθη και τα έθιμα της Μικράς Ασίας.
Πηγή των αποτυπώσεων της Τέχνης είναι τα ίδια τα βιώματα και οι αναμνήσεις, που ζωντανεύουν κινηματογραφικά ή τηλεοπτικά και αντικατοπτρίζουν με την πιο δυνατή και ρεαλιστική συνέπεια τα πεπραχθέντα. Ντοκιμαντέρ και ταινίες που φέρνουν στο φως άγνωστες λεπτομέρειες, ενώ οι μαρτυρίες καθηλώνουν τον θεατή μπροστά στις αφηγήσεις εκείνων που επαναφέρουν τις θύμησές τους είτε από το γεγονός της καταστροφής είτε από το άγνωστο που επιφύλασσε η προσφυγιά.
Η μνήμη έχει ιδεολογικό φορτίο που λειτουργεί ως έρεισμα για τη λογοτεχνική διάπλαση της Ιστορίας και για τον συναισθηματικό κατοπτρισμό της. Η Τέχνη που ανέδειξε το ιστορικό γεγονός του ξεριζωμού δεν είχε πρόθεση να μεμψιμοιρήσει για την ήττα και τα τραγικά επακόλουθά της, αλλά να αποφορτίσει αυτό το ιστορικό βάρος και να διασώσει τη λαϊκή κληρονομιά της Μικράς Ασίας είτε το έπραξε συνειδητά είτε ασυνείδητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, 2015.
- To τραύμα του ξεριζωμού: Η Μικρά Ασία το 1922 και η προσφυγιά στις τέχνες και στα γράμματα, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ.
