Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Βρίσκεται σε κάθε κοινωνία και σε κάθε εποχή. Ο έρωτας είναι κομμάτι της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας. Η ανθρωπότητα, από τις απαρχές της μέχρι σήμερα, ενδιαφέρεται, επινοεί ή διασώζει ερωτικές ιστορίες και η αρχαία Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση αυτού του κανόνα. Ο ελληνιστικός κόσμος (323-31 π.Χ.), ιδιαίτερα, καταπιάστηκε με τον έρωτα στη λογοτεχνία του. Για την αρχαία ελληνική σκέψη, ο έρωτας αποτελούσε δημιουργική δύναμη, αλλά και ανίατη ασθένεια. Η συναισθηματική αλήθεια αυτής της σύλληψης δεν χρωμάτιζε μόνο την κειμενική παραγωγή, αλλά και την καθημερινή ζωή. Όπως θα δούμε, οι άνθρωποι της ελληνόφωνης ανατολικής Μεσογείου, κατέφευγαν σε ασυνήθιστες πρακτικές για να ικανοποιήσουν τον έρωτά τους, όπως ακριβώς ο μυθικός Ακόντιος, ο οποίος ερωτεύθηκε την Κυδίππη.
O Ακόντιος, ένας όμορφος αριστοκράτης από την Κέα, επισκέφτηκε κάποτε τη Δήλο, το ιερό νησί του Απόλλωνα και της Άρτεμης, με αφορμή τις γιορτές που γίνονταν εκεί προς τιμήν τους. Μια από τις ημέρες του πανηγυριού, καθώς περιφερόταν στον ιερό χώρο, συνάντησε ξαφνικά μια άγνωστη κόρη, την ώρα που εκείνη έμπαινε στον ναό της Άρτεμης. Ήταν η Κυδίππη, κόρη του Κήυκα από τη Νάξο. Βρισκόταν και αυτή στη Δήλο για τις γιορτές, ως μέλος ενός χορού παρθένων κοριτσιών, τα οποία τιμούσαν τη θεά του κυνηγιού.
Η Κυδίππη ήταν ονομαστή στο νησί της για το κάλλος της, γεγονός που την καθιστούσε περιζήτητη νύφη. Έτσι, ο Ακόντιος, βλέποντάς τη να μπαίνει με τις δούλες της στο κτίριο, θαμπώθηκε. Τον είχε χτυπήσει ο Έρωτας. Δεν ήξερε ούτε το όνομά της, όμως, έπρεπε να βρει έναν τρόπο να την κάνει δική του. Τότε, βοηθός του στάθηκε ο φτερωτός θεός, ο οποίος του υπέδειξε ένα ευφυές τέχνασμα. Ο Ακόντιος έκοψε από το άλσος της Αφροδίτης ένα κυδώνι και χάραξε πάνω του την εξής φράση: «Ορκίζομαι στην Άρτεμη πως θα παντρευτώ τον Ακόντιο». Έπειτα το έριξε μέσα στον ναό, ώστε αυτό να κυλήσει στα πόδια της νέας.
Το φρούτο έπεσε κοντά σε μια συνοδό της Κυδίππης, η οποία το σήκωσε, το περιεργάστηκε και απόρησε βλέποντας τα χαράγματά του. Γράμματα δεν γνώριζε. Το έδωσε, έτσι, στην κυρά της, η οποία από περιέργεια διάβασε το μικρό κείμενο. Καθώς στην αρχαιότητα οι Έλληνες συνήθιζαν να διαβάζουν φωναχτά –όχι από μέσα τους– ο όρκος της κόρης αντήχησε σε ολόκληρο τον ναό. Η νεαρή, ντροπιασμένη από την τολμηρή δήλωση, πέταξε αμέσως το κυδώνι, νομίζοντας πως επρόκειτο για κάποιο κακόγουστο αστείο. Χωρίς, όμως, να το ξέρει είχε δεσμευτεί στη θεά μέσα στο ίδιο της το ιερό.
Ο Ακόντιος, αφού γύρισε στο νησί του, δεν μπορούσε να βρει γαλήνη. Ήταν αδύνατον να ξεχάσει την κόρη. Βασανιζόταν από αϋπνία και έλιωνε καθημερινά από το πάθος. Στο μεταξύ η Κυδίππη, έχοντας επιστρέψει στη Νάξο, μη θεωρώντας αρκετά σημαντικό το περιστατικό με το κυδώνι, δεν το μοιράστηκε με κανέναν. Έτσι, πολύ σύντομα αρραβωνιάστηκε με ένα ντόπιο αρχοντόπουλο. Οι ετοιμασίες για τον γάμο προχώρησαν γρήγορα, μα την παραμονή της τελετής η κόρη προσβλήθηκε από επιληψία και κόντεψε να πεθάνει. Ο γάμος αναβλήθηκε. Όταν εκείνη ανάρρωσε, ορίστηκε νέα μέρα για την τελετή και οι γυναίκες άρχισαν να στολίζουν το νυφικό κρεβάτι. Και πάλι, όμως, η παρολίγον νύφη έπεσε άρρωστη με πυρετό. Όταν για τρίτη φορά ματαιώθηκαν οι ελπίδες των γονιών της για γάμο –μιας και η Κυδίππη βασανιζόταν τώρα από ρίγη– ο Κήυκας άρχισε να υποψιάζεται πως κάποια θεϊκή δύναμη αντιδρούσε στην ένωση.
Κίνησε, λοιπόν, για το μαντείο των Δελφών. Εκεί, ο θεός Απόλλωνας αποκάλυψε πως η Κυδίππη δεν μπορούσε να παντρευτεί, γιατί είχε δώσει βαρύ όρκο στην Άρτεμη. Η θεά βρισκόταν, μάλιστα, εκείνο τον καιρό στη Δήλο και τον άκουσε με τα αυτιά της. Ο ασυνήθιστα σαφής χρησμός υπέδειξε στον πατέρα της Κυδίππης τον Ακόντιο για γαμπρό. Τον πληροφόρησε, επιπλέον, για το καλό όνομα και την καταγωγή της οικογένειάς του.
Ο πατέρας, γυρίζοντας στη Νάξο, ζήτησε δικαιολογημένα εξηγήσεις από την κόρη του, η οποία αποκρίθηκε πως αν και δεν γνώριζε τον Ακόντιο, της είχε συμβεί κάτι παράξενο πριν καιρό στον ναό της Άρτεμης. Εφόσον η δέσμευση απέναντι στη θεά ήταν ακατάλυτη και ο Απόλλωνας είχε εγγυηθεί για το ποιόν του γαμπρού, άλλο δεν έμενε παρά να τελεστεί ο γάμος του ζευγαριού. Οι γονείς της Κυδίππης κάλεσαν τον γαμπρό στη Νάξο και οι γάμοι τελέστηκαν σε ένα κλίμα χαράς και ομόνοιας.
Η διασκεδαστική αυτή ιστορία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στον μετακλασικό ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο. Αυτό δεν αφορούσε μόνο την ενδιαφέρουσα πλοκή της. Προφανώς, ο παρολίγον ανεκπλήρωτος έρωτας του Ακοντίου χτυπούσε μια ιδιαίτερα ευαίσθητη φλέβα στον άνθρωπο της αρχαιότητας.
Θα εκπλαγεί κανείς, αν διαπιστώσει πως η ρίψη ενός φρούτου –μήλου ή κυδωνιού– με ερωτικό σκοπό ήταν υπαρκτή πρακτική των αρχαίων ερωτευμένων. Η μαγεία, όχι όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, ανήκε στην καθημερινή ζωή τους και επικοινωνούσε με τη θρησκευτική – τελετουργική ζωή της κοινότητας, αλλά και με παραδοσιακές γνώσεις γύρω από τα φυτά και τις ιδιότητές τους. Η μαγεία ήταν πρακτική πανταχού παρούσα για τους πληθυσμούς της ανατολικής Μεσογείου. Αυτό δεν σημαίνει πως υπήρχε «πραγματική μαγεία» στον κόσμο· μόνο πως υπήρχαν κοινωνίες, οι οποίες επιδίδονταν σε μια σειρά από τυποποιημένες κινήσεις, που πίστευαν πως μπορούσαν να χειραγωγήσουν τη ροή των γεγονότων.
Είναι σαφές πως η αρχαία ζωή ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Για τον λόγο αυτόν, η μαγεία εκπλήρωνε την ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου να αισθάνεται πως διατηρεί τον έλεγχο σε έναν κόσμο άγνωστο, που μαστιζόταν από ασθένειες και ανισότητα. Έτσι, προέκυψε ένα σύνολο πρακτικών, οι οποίες προσέφεραν «λύσεις» σε πάσης φύσεως προβλήματα. Υπήρχαν μαγικές τελετές και φίλτρα για σωματική και πνευματική υγεία, για καλή σοδειά, για προστασία από τον φθόνο του ξένου (το γνωστό μας «κακό μάτι») και, φυσικά, για τον έρωτα.
Η ερωτική ανταπόκριση ανέκαθεν απασχολούσε την ανθρωπότητα. Οι Αρχαίοι (πίστευαν πως) είχαν τη λύση. Υπήρχαν επωδές (κείμενα – ξόρκια που εκφωνούνταν με συγκεκριμένο τρόπο), φίλτρα, μαγικά αντικείμενα και κατάδεσμοι (σύντομες κατάρες χαραγμένες σε μολύβδινα ελάσματα, τα οποία στη συνέχεια θάβονταν στη γη). Όλα τα παραπάνω υπόσχονταν πως θα ικανοποιούσαν την επιθυμία του ερωτευμένου και θα πειθανάγκαζαν το άτομο που δεν ανταποκρινόταν να παραδοθεί ερωτικά.
Η ρίψη του κυδωνιού που αφηγείται η ιστορία ήταν μια από αυτές τις πρακτικές. Το μήλο και το κυδώνι ήταν ιερά φρούτα της Αφροδίτης, επομένως, η ενέργεια του Ακοντίου αποκτά ευθύς εξαρχής ερωτικό και σεξουαλικό τόνο. Άλλοι μύθοι που συνδέουν το φρούτο με τον έρωτα και το θείο είναι η κρίση του Πάρη, στην προϊστορία του τρωικού πολέμου, αλλά και το τέχνασμα του Ιππομένη, ο οποίος κατάφερε με τρία χρυσά μήλα να κερδίσει για σύζυγό του την Αταλάντη. Η επανάληψη αυτού του μοτίβου μαρτυρεί ίσως κάποια αντίστοιχη πραγματική πρακτική. Πράγματι, η κωμωδία του Αριστοφάνη, Νεφέλαι, προειδοποιεί για τη ρίψη μαγεμένων μήλων, αυτή τη φορά από εργάτριες του σεξ, οι οποίες θέλουν έτσι να προσελκύσουν πελάτες.
Βλέπουμε, τέλος, και μια σαφή διάκριση. Υπάρχει το άτομο που ασκεί ερωτική μαγεία, πιθανά το ίδιο ερωτευμένο (ή δουλεύοντας για λογαριασμό κάποιου ερωτοχτυπημένου πελάτη) –ο θύτης– και το άτομο στο οποίο ασκείται η μαγεία – το θύμα. Χρησιμοποιώ τους όρους «θύτης» και «θύμα», γιατί πολύ συχνά σκοπός του μεν ήταν να υποφέρει ο δε. Πολλοί μαγικοί πάπυροι για έρωτα έχουν διασωθεί και οι ερευνητές έχουν εντοπίσει έναν κοινό τόπο στις στερεότυπες – τελετουργικές τους διατυπώσεις: όλοι ζητούν το θύμα να υποφέρει από άσβεστο πόθο, αϋπνία, σωματικούς πόνους και κατάθλιψη. Καμία σχέση με τον ρομαντικό ιπποτισμό που θα περιμέναμε.
Ο έρωτας ως ασθένεια – συμφορά, με διακριτή συμπτωματολογία, η οποία ταλανίζει τον ερωτευμένο, ήταν διαδεδομένο στοιχείο της ελληνικής σκέψης. Άλλωστε, και στον μύθο βλέπουμε τον Ακόντιο να βασανίζεται στην επιστροφή του στην Κέα. Πιο σημαντικά, η Κυδίππη αρρωσταίνει σοβαρά τρεις φορές, αποτέλεσμα του μαγικού τεχνάσματος του Ακοντίου. Ο παραπάνω μύθος μας δίνει, λοιπόν, την ευκαιρία να αντιληφθούμε αφενός την αξία του έρωτα στο μυθολογικό-λογοτεχνικό σύμπαν του μετα-κλασικού κόσμου και αφετέρου τη διάδοση της μαγείας ως καθημερινής πρακτικής για τις κοινωνίες της αρχαιότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Faraone, C. A. (1999), Ancient Greek Love Magic, Cambridge: Harvard University Press
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Kerenyi, K. (2013), Η Μυθολογία των Ελλήνων, μτφρ. Δ. Λ. Σταθόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις Εστία
- Petropoulos, J. C. B. (2008), “Introduction: Magic in Ancient Greece”, στο Petropoulos, J. C. B. (ed.), Greek Magic: Ancient, Medieval and Modern, London-New York: Routledge
- Winkler, J. J. (1991), “The Constraints of Eros”, στο Faraone, C. A. – Obbinik, D. (ed.), Magika Hiera Ancient Greek Magic and Religion, New York-Oxford: Oxford University Press
