Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Η αρχαία Σπάρτη έχει μείνει γνωστή τόσο στην ελληνική όσο και στην παγκόσμια κοινή γνώμη κυρίως για τα πολεμικά της κατορθώματα και τη γενναιότητα των Λακεδαιμονίων στα πεδία των μαχών. Για πολλούς αιώνες, βασικός πυλώνας της κρατικής λειτουργίας του κράτους των Λακεδαιμονίων ήταν η διαρκής εκπαίδευση, στρατιωτικού κατά βάση χαρακτήρα, των αρρένων, προκειμένου αυτοί να είναι έτοιμοι για οποιαδήποτε πολεμική σύγκρουση.
Μία από τις πρώτες σημαντικές πολεμικές αναμετρήσεις αυτής της φιλοπόλεμης πολιτείας υπήρξε ο πρώτος Μεσσηνιακός Πόλεμος. Ο συγκεκριμένος πόλεμος δεν αποτελεί παρά μόνο το πρώτο κεφάλαιο μιας μακροχρόνιας σύγκρουσης των Σπαρτιατών με τους ανυπότακτους, όπως αποδεικνύεται αργότερα, Μεσσήνιους γείτονές τους. Στο παρόν άρθρο, θα επικεντρωθούμε στα αίτια της έναρξης του πολέμου, την εξέλιξη και την κατάληξη αυτού.
Όπως προκύπτει από τη συντριπτική πλειοψηφία των διεξαχθέντων στρατιωτικών συγκρούσεων, τα αίτια με την αφορμή που οδηγούν στην κήρυξη ενός πολέμου διαφέρουν. Ο πρώτος Μεσσηνιακός Πόλεμος δεν αποτελεί την εξαίρεση του κανόνα. Συγκεκριμένα, η Μεσσηνία αποτελεί από την αρχαιότητα μία εύφορη περιοχή. Ήταν φυσιολογικό, λοιπόν, η Σπάρτη να επιθυμεί διακαώς να προχωρήσει στην κατάληψή της. Άλλωστε, με αυτόν τον τρόπο θα μεγάλωνε την επικράτειά της και θα αύξανε την παραγωγική της δραστηριότητα. Επιπλέον, στα αίτια θα μπορούσε να προστεθεί το αιματηρό επεισόδιο που έλαβε χώρα στο Ιερό της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος, το οποίο βρισκόταν στα σύνορα των 2 βασιλείων.
Για το άνωθεν περιστατικό υπάρχουν 2 εκδοχές. Η πρώτη είναι αυτή των Λακεδαιμονίων, σύμφωνα με την οποία οι Μεσσήνιοι προχώρησαν στην απαγωγή των Σπαρτιατισσών ιερειών και στη δολοφονία του Σπαρτιάτη βασιλιά Τήλεκλο. Η δεύτερη εκδοχή υποστηρίζεται από τους Μεσσήνιους και είναι αρκετά διαφορετική. Ειδικότερα, οι Λακεδαιμόνιοι, υποκύπτοντας στις επεκτατικές τους διαθέσεις, αποφασίζουν να στείλουν στη θρησκευτική γιορτή νεαρούς Λακεδαιμονίους μεταμφιεσμένους σε γυναίκες. Αυτοί θα είχαν ως στόχο να σκοτώσουν τους άρχοντες της Μεσσηνίας, ώστε να μπορέσουν να αποκτήσουν τον έλεγχο της περιοχής με μεγαλύτερη ευκολία. Οι Μεσσήνιοι, όμως, αντιλήφθηκαν το σχέδιο των Σπαρτιατών και πρόλαβαν να σκοτώσουν αυτοί τους επίδοξους δολοφόνους μαζί με τον βασιλιά τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Παυσανίας τάσσεται με την πλευρά των Μεσσήνιων στο συγκεκριμένο περιστατικό.
Παρά το γεγονός ότι η δολοφονία ενός βασιλιά θα μπορούσε να σταθεί ως αφορμή για την έναρξη ενός πολέμου, στη συγκεκριμένη περίπτωση κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Ωστόσο, το μίσος και η αντιπαλότητα των 2 βασιλείων είχε αυξηθεί ολοφάνερα. Αρκούσε μόνο μία σπίθα για να ανάψει τη φλόγα του πολέμου. Η σπίθα αυτή βρέθηκε στο πρόσωπο του Μεσσήνιου Πολυχάρη. Ο τελευταίος είχε προέβη σε πολλαπλές δολοφονίες Λακεδαιμονίων, καθώς ένας Σπαρτιάτης τον είχε εξαπατήσει κι έπειτα δολοφόνησε το παιδί του. Ο Πολυχάρης απευθύνθηκε στις Αρχές της Σπάρτης, προκειμένου να τιμωρηθεί ο δολοφόνος του παιδιού του. Ωστόσο, η Σπάρτη αδιαφόρησε για την υπόθεση.
Όταν όμως εκδηλώθηκαν οι δολοφονικές ενέργειες του Πολυχάρη, είχε φτάσει η σειρά της Σπάρτης να ζητήσουν την παράδοση του Μεσσήνιου δολοφόνου. Οι Μεσσήνιοι διχάστηκαν σχετικά με το αν έπρεπε να ικανοποιήσουν την επιθυμία των Λακεδαιμονίων ή όχι. Μάλιστα, εξαιτίας αυτής της διαφωνίας οδηγήθηκαν σε εμφύλια διαμάχη κατά την οποία έχασε τη ζωή ο ένας από τους 2 βασιλιάδες της Μεσσηνίας, ο Ανδροκλής αρνήθηκαν και λίγους μήνες αργότερα οι Λακεδαιμόνιοι εισέβαλλαν στο γειτονικό βασίλειο χωρίς να κηρύξουν πόλεμο πρωτύτερα, κατά το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ.
Οι Λακεδαιμόνιοι πέρασαν, όπως προαναφέρθηκε, απροειδοποίητα τα σύνορα και εισέβαλαν στη Μεσσηνία. Πρώτος τους στόχος ήταν η Άμφεια, μία ορεινή τοποθεσία κοντά στα σύνορα των 2 βασιλείων. Όπως ήταν φυσικό οι κάτοικοι της μικρής πόλης αιφνιδιάστηκαν από την επίθεση και δεν προέβαλαν την παραμικρή αντίσταση. Ακολούθησαν σκηνές λεηλασίας και σφαγής, με τους Σπαρτιάτες να σκοτώνουν ακόμη και όσους είχαν καταφύγει ως ικέτες στους ναούς. Οι Λακεδαιμόνιοι μετέτρεψαν την ορεινή τοποθεσία σε στρατιωτική βάση, μέσω της οποία οργάνωναν επιδρομές στη μεσσηνιακή ενδοχώρα, με τους Μεσσήνιους να προστατεύουν τα αστικά τους κέντρα.
Η άνωθεν κατάσταση επικράτησε κατά τα 4 πρώτα χρόνια του πολέμου. Έπειτα, ο βασιλιάς της Μεσσηνίας, Ευφαής, αποφάσισε να αλλάξει στρατηγική και να επιζητήσει τη σύγκρουση με τους Σπαρτιάτες. Έτσι λοιπόν, ακολούθησε μία μικρής έκτασης μάχης σε άγνωστη τοποθεσία, από την οποία νικητές εξήλθαν οι Μεσσήνιοι. Την επόμενη χρονιά, διεξήχθη μία μάχη μεγαλύτερης έκτασης, σε τοποθεσία πλησίον της Άμφειας. Αυτήν τη φορά, νικητές ανεδείχθησαν οι Λακεδαιμόνιοι, δημιουργώντας έντονο προβληματισμό στο μεσσηνιακό στρατόπεδο.
Οι πολεμικές δαπάνες, η δυσαρέσκεια των δούλων και η αυξανόμενη πίεση των Λακεδαιμονίων οδήγησαν τους Μεσσήνιους να αποσυρθούν στο φρούριο της Ιθώμης. Επρόκειτο για μία δύσβατη και καλά οχυρωμένη τοποθεσία, στα τείχη της οποίας ήλπιζαν να συντριβούν τα σπαρτιατικά στρατεύματα. Μπροστά σε αυτές τις κρίσιμες ώρες, αμυνόμενοι ζήτησαν και τη συμβουλή του μαντείου των Δελφών. Το τελευταίο τούς μήνυσε ότι για να εξασφαλιστεί η ελευθερία τους έπρεπε να θυσιαστεί η κόρη ενός αριστοκράτη, θυσία η οποία πραγματοποιήθηκε μέσα σε ένα ταραχώδες κλίμα.
Οι Λακεδαιμόνιοι, μαθαίνοντας ότι οι αντίπαλοί τους εφάρμοσαν τη συμβουλή του μαντείου, δίσταζαν να επιτεθούν στην Ιθώμη. Μάλιστα, ο δισταγμός τους διήρκεσε για 5 ολόκληρα χρόνια. Όταν αποφάσισαν να αναλάβουν ξανά τις επιθετικές τους πρωτοβουλίες, συνάντησαν την ισχυρή αντίσταση των Μεσσήνιων. Σε μία από τις μάχες που διεξήχθησαν έξω από την Ιθώμη ο Μεσσήνιος βασιλιάς Ευφάης έπεσε νεκρός. Την εξουσία ανέλαβε ο πατέρας της θυσιασμένης κόρης, Αριστόδημος.
Ο νέος βασιλιάς κατάφερε να οδηγήσει τα μεσσηνιακά στρατεύματα σε αρκετές επιτυχίες εναντίον των Λακεδαιμονίων, αναγκάζοντας τους τελευταίους να αποσυρθούν από την πολιορκία της Ιθώμης και να επιστρέψουν στην Άμφεια. Ωστόσο, ο Αριστόδημος κατακλυσμένος από τύψεις για τον θάνατο της κόρης του, έδωσε τέλος στη ζωή του πάνω από τον τάφο του παιδιού του. Σύμφωνα, όμως με μία άλλη εκδοχή η δημοφιλία του στις τάξεις των ευγενών δεν ήταν μεγάλη, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί.
Η απώλεια ενός ηγέτη που αναπτέρωσε το ηθικό των Μεσσήνιων, αποτέλεσε μία «γροθιά στο στομάχι» των αμυνομένων. Σύντομα, οι Λακεδαιμόνιοι προωθήθηκαν ξανά στην ενδοχώρα, φτάνοντας έξω από το φρούριο της Ιθώμης. Έτσι, ξεκίνησε μία δεύτερη πολιορκία στο ταλαιπωρημένο πλέον φρούριο. Οι επιχειρήσεις διήρκεσαν 5 μήνες. Μετά το πέρας αυτού του χρονικού διαστήματος, οι Λακεδαιμόνιοι κατόρθωσαν να κάμψουν τη μεσσηνιακή αντίσταση και να εισέλθουν εντός του φρουρίου.
Οι Λακεδαιμόνιοι, μη ξεχνώντας την εικοσαετή πολεμική αναμέτρηση στην οποία είχαν εμπλακεί καθώς και τις απώλειες που τους προκάλεσε αυτή, υπέταξαν το σύνολο της Μεσσηνίας και μετέτρεψαν τους κατοίκους σε είλωτες. Ωστόσο, οι Μεσσήνιοι δεν είχαν πει ακόμα την τελευταία τους λέξη…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Στρατίκης, Πότης (1990), Σπάρτη: Οι Μεσσηνιακοί Πόλεμοι, Αθήνα: Εκδόσεις Στρατίκη
- Duncan, Ryan (2016), Sparta: The Warrior State of Ancient Greece, Goodreads
- Matyszak, Philip (2017), Sparta: Rise of a Warrior Nation, Barnsley: Pen & Sword Books Ltd
