Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
“Nothing is more wonderful than the art of being free, but nothing is harder to learn how to use than freedom.” («Τίποτα δεν είναι πιο υπέροχο από την τέχνη του να είσαι ελεύθερος, αλλά τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο να μάθεις πώς να το χρησιμοποιείς από την ελευθερία»). Η φράση αυτή ανήκει και απηχεί τις απόψεις του Γάλλου πολιτικού στοχαστή και ιστορικού, Alexis de Tocqueville. O Tocqueville γεννήθηκε στις 29 Ιουλίου του 1805 στο Παρίσι και ήταν υπέρμαχος του πολιτικού φιλελευθερισμού. Την εποχή της παλινόρθωσης, ήταν μέλος του δικαστικού σώματος και του ανατέθηκε από την κυβέρνηση η μελέτη του σωφρονιστικού συστήματος των ΗΠΑ. Σε αυτό το πλαίσιο συνέγραψε το μεγίστης σημασίας έργο του, De la Démocratie en Amerique, 1835-1840 (στα ελληνικά: Η Δημοκρατία στην Αμερική), το οποίο μέχρι και σήμερα κατέχει εξέχουσα θέση στην Αμερική ως διορατική σκιαγράφηση του πολιτισμού της. Έχοντας διατελέσει ακαδημαϊκός, βουλευτής και Υπουργός Εξωτερικών (1849), το 1851 τερμάτισε την πολιτική του καριέρα, κατόπιν πραξικοπήματος του Λουδοβίκου Ναπολέοντος Βοναπάρτη, και αφοσιώθηκε στη συγγραφή, με κορωνίδα το γνωστό έργο του L’ Ancίen Regime et la Revolutίon (1856). Η αποτυχία των ιδεών του να ενσωματωθούν στη γαλλική πνευματική παράδοση και να επηρεάσουν τη γαλλική πολιτική σκέψη, καταδεικνύει την αδυναμία της γαλλικής κοινωνίας να δεχθεί τις πρωτοποριακές απόψεις του.
Από την παρατήρηση του κοινωνικού προτύπου, της ακραίας εξατομίκευσης στη δημοκρατική εμπειρία της Αμερικής, ο Tocqueville διατεινόταν ότι η εξατομίκευση της κοινωνίας υποδαύλιζε την κοινωνική συνοχή και το ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο. Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας αποθάρρυνε την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικής αλληλεγγύης, αφού η αριστοκρατία του πλούτου αδιαφορούσε για τις μορφές κάθετης αλληλεγγύης, όπως συνέβαινε στην παλιά φεουδαλική αριστοκρατία. Συνέπεια της νέας κοινωνικής δομής ήταν η εμμονή του απλού λαού στον εξισωτισμό, ο οποίος αποτελούσε θεμέλιο της δημοκρατίας, και απέρρεαν δύο κίνδυνοι από αυτόν, οι οποίοι ήταν ο «τρόμος» των φιλελεύθερων συνειδήσεων: από τη μία ο κίνδυνος της «τυραννίας της πλειοψηφίας» εκ των κάτω, και από την άλλη ο κίνδυνος του «δημοκρατικού δεσποτισμού» εκ των άνω. Ο πρώτος κίνδυνος υπήρχε στην αμερικανική εκδοχή δημοκρατίας. Ο δεύτερος αφορούσε τη Γαλλία, στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, κυρίως όμως κατά την περίοδο 1793-1795, αλλά και αργότερα με τις Ναπολεόντειες δικτατορίες του θείου (1799-1815) και του ανιψιού (1852-1870).
Στη Γαλλία, ο Tocqueville παρατηρούσε ότι η «δραματική» αντινομία, περί δημοκρατίας, εμφανιζόταν με την επιβολή του δημοκρατικού δεσποτισμού, ενισχυόμενη από το δυναμικό κράτος που είχε οικοδομήσει η μοναρχική απολυταρχία και είχε ενισχύσει η Επανάσταση. Παρά τις επαναστάσεις και τις εξισωτικές πιέσεις, στη Γαλλία εξακολουθούσαν να υφίστανται τα κοινωνικά προνόμια και είχαν ικανή ισχύ, ώστε να τροχοπεδούν την πολιτική αλλαγή. Ποιο ήταν λοιπόν το πρόβλημα του γαλλικού κράτους; Φυσικά, το γεγονός ότι το ισχυρό αυτό κράτος στήριζε τα «θέλω» των μαζών (εξισωτισμός) δια του συγκεντρωτισμού, αποβαίνοντας η μέγιστη απειλή για την ελευθερία.
Άλλη αντινομία στη Γαλλία, που τρεφόταν από τις συνεχείς κοινωνικές συγκρούσεις, ήταν η έξαρση της βίας. Ο Tocqueville έβλεπε ότι στο πολιτικό πλαίσιο η διατήρηση της εξουσίας στηριζόταν στην «απουσία αναστολών». Επομένως, ο δεσποτισμός και η βία εμφανίζονταν ως εξαιρετικά μεγάλοι κίνδυνοι για τη Γαλλία την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Όμως, δεν τον ανησυχούσε η «τυραννία της πλειοψηφίας», όπως είχε διαπιστώσει στην περίπτωση της Αμερικής, διότι στη Γαλλία δεν επικρατούσε κοινωνικός κατακερματισμός και δεν υπήρχε σταθερή πλειοψηφία. Ο Tocqueville επέκρινε την κοινωνική αλλαγή, χωρίς να επιθυμεί επίσπευση αυτής και αποδεχόταν τη δημοκρατία, ελπίζοντας να καταφέρει να την παιδαγωγήσει με τις αξίες του πολιτικού φιλελευθερισμού. Σε αυτό το σημείο, διέφερε από τους συντηρητικούς φιλελεύθερους. Για εκείνον, λύση για τα προβλήματα της δημοκρατίας ήταν η εδραίωση της ελευθερίας με μέτρα, όπως η αποκέντρωση, η ελευθερία του Τύπου, η ενίσχυση των τοπικών ελευθεριών, η ανάπτυξη των σωματείων και η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας.
Η αυστηρά επιστημονική λογική της μεθόδου του παρουσιάζει κοινά σημεία με τον Γάλλο συγγραφέα και φιλόσοφο Μοντεσκιέ. Στην προβληματική της ελευθερίας ο Tocqueville θεωρούσε τη θρησκεία κοινωνικό αγαθό, εφόσον συνέβαλε στην εδραίωση των φιλελεύθερων αξιών, μεταστρέφοντας τα άτομα στην ιδιωτική ζωή και την πνευματική αναζήτηση. Όμως πίστευε ακράδαντα, πως η θρησκεία σε ένα ελεύθερο κράτος δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσον αστυνόμευσης ή χειραγώγησης. Τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την ελευθερία τον εντόπιζε στην ασυγκράτητη μαχητικότητα και έλλειψη ρεαλισμού της Αριστεράς. Η θέση του προδίδεται και από τα συναισθήματα που του προκλήθηκαν στη Συντακτική Συνέλευση, στις 15 Μαΐου 1848, με την εμφάνιση του Auguste Blanqui στο βήμα της, τα οποία καταγράφει στις αναμνήσεις του.
Η πρωταρχική υπόθεση του Tocqueville στην ερμηνεία του για τη σύγχρονη δημοκρατία, πιο συγκεκριμένα για το αντιπροσωπευτικό σύστημα διακυβέρνησης, είναι η εξής: «Είναι ουσιώδες γνώρισμα των δημοκρατικών διακυβερνήσεων η απόλυτη επιβολή της πλειοψηφίας, γιατί έξω από την πλειοψηφία στις δημοκρατίες, δεν υπάρχει τίποτα που να αντιστέκεται». Ο Tocqueville πίστευε πως, ένας από τους βασικούς λόγους, της απόλυτης επιβολής της πλειοψηφίας στις δημοκρατίες είναι η τάση της νομοθετικής εξουσίας, που πηγάζει άμεσα από το λαό, να συγκεντρώνει όλες τις κοινωνικές εξουσίες, ώστε να επιβάλλει τη βούληση της πλειοψηφίας. Δύο κύριοι κίνδυνοι, γράφει, απειλούν την ύπαρξη των δημοκρατιών. Η πλήρης υποδούλωση της νομοθετικής εξουσίας στις θελήσεις του εκλογικού σώματος και η συγκέντρωση στη νομοθετική εξουσία όλων των άλλων εξουσιών της κυβέρνησης. Οι νομοθέτες των Πολιτειών ευνόησαν την ανάπτυξη των κινδύνων αυτών. Οι νομοθέτες της Ένωσης έκαναν ό,τι μπόρεσαν για να τους κάνουν λιγότερο επίφοβους. Οι κυβερνήσεις των Πολιτειών συχνά υποτάσσονται σε αυτό τον εγγενή δεσποτισμό των δημοκρατιών, ενώ, αντίθετα, αυτή της Ένωσης τον καταπολεμά εφαρμόζοντας αυστηρά τη διάκριση των εξουσιών. Η πεποίθησή του ότι σε μια δημοκρατική διακυβέρνηση η απόλυτη επιβολή της πλειοψηφίας είναι αναπότρεπτη, είτε εκφράζεται με τη μορφή μιας εξουσίας που εμποδίζει ή μιας εξουσίας που απελευθερώνει άνευ όρων τη δράση και τη σκέψη, τον οδηγεί στη σύγχυση ανάμεσα στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και αυτήν της πλειοψηφίας, ή της αντιπροσωπευτικής κυριαρχίας.
Για να καταλάβουμε πώς ο Tocqueville καταλήγει σε αυτό που αποκαλεί τυραννία της πλειοψηφίας, την οποία θεωρεί ως ένα εγγενές χαρακτηριστικό της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας, θα πρέπει να εξετάσουμε τη βάση αυτής της θεώρησης, που στηρίζεται στην πίστη του σε αυτό που αποκαλεί δικαιοσύνη της ανθρωπότητας. Ο Tocqueville θεωρούσε ότι η πραγματική ανεξαρτησία των ανθρώπων προέρχεται από την πολιτική ελευθερία, ως άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων, τα οποία μακροπρόθεσμα οδηγούν στη γνώση μιας μετριοπαθούς ελευθερίας, που σέβεται και προωθεί το δημόσιο και το ατομικό συμφέρον. Τα δικαιώματα των πολιτών είναι η ατομική ελευθερία, η θρησκευτική ελευθερία, η ελευθερία της γνώμης, που συμπεριλαμβάνει τη δημοσίευση της, η απόλαυση της ιδιοκτησίας, η εγγύηση έναντι κάθε αυθαιρεσίας.
Οι απόψεις του Tocqueville άσκησαν μεγάλη επιρροή σε χώρες της Ευρώπης και όχι μόνο. Ανάμεσα σε αυτές ήταν και η Ελλάδα. Το έργο του περί Δημοκρατίας στην Αμερική μεταφράστηκε το 1846, από τον Κωνσταντίνο Ηρακλείδη, και οι ιδέες του έπαιξαν τον ρόλο τους στην κριτική που ασκήθηκε στη μοναρχία του Όθωνα και στη συνακόλουθη πολιτειακή αλλαγή του 1862. Όσο για την Αμερική, το πνεύμα του Tocqueville αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτικής σκέψης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- de Tocqueville, Α.(2008), Η Δημοκρατία στην Αμερική, μτφ. Λυκούδης Μπάμπης, πρόλογος Μανιάτης Γιώργος, Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής
- de Tocqueville, A., Το παλαιό καθεστώς και η επανάσταση, μτφ. Ανδρέας Παππάς, πρόλογος Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Μάρτιος 2012, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ HISTORIA.
- Κουσαλίδης, Π. Ι.(2011), “Η γενεαλογία της Δημοκρατίας στον Alexis de Tocqueville”. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής, Τομέας Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη. Διαθέσιμο εδώ.
