Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
Και όσο η πανδημία του κορωνοϊού εξαπλώνεται και τα κρούσματα πληθαίνουν, υπόκωφα και ύπουλα επεκτείνεται μία δεύτερη ασθένεια, αυτή της εγκληματικότητας και της βίας. Η παραβατικότητα, γάγγραινα στο κοινωνικό σώμα, θέτει καθημερινά υπό αμφισβήτηση το πολιτισμικό επίπεδο του σύγχρονου κόσμου, ιδιαίτερα των ανεπτυγμένων κρατών, όπου το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης φαίνεται να είναι -ή θα έπρεπε να είναι- υψηλό. Τι είναι αυτό που πυροδοτεί σήμερα περισσότερο από ποτέ τα άγρια, ζωώδη ένστικτα του ανθρώπου και την ορμέμφυτη τάση του για επιθετικότητα; Τι είναι αυτό που τον εμποδίζει να δαμάσει τις βιολογικές ορμές του ή αυτό που γεννά μέσα του οργή και επιθυμία για εκδίκηση, η οποία ζητά εκτόνωση μέσω του εγκλήματος; Εν τέλει, ποιες είναι αυτές οι καταστάσεις και οι συνθήκες που τον αποκτηνώνουν;
Κατ’ αρχάς, ας δεχτούμε ότι η οικογένεια, ως πρωτογενής φορέας κοινωνικοποίησης και ως ζωτικό κύτταρο της κοινωνίας, διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου. Ένα νοσηρό οικογενειακό περιβάλλον, που βρίθει από βίαια πρότυπα -συμπεριλαμβανομένων των περιστατικών κάθε είδους ενδοοικογενειακής βίας- και εκδηλώσεις ρατσισμού και φανατισμού, συνιστά τροχοπέδη για την υγιή συναισθηματική ωρίμανση του νέου. Το ίδιο ισχύει και όταν η οικογένεια αδυνατεί να παράσχει θαλπωρή, αγάπη και ηθική θωράκιση στον εκκολαπτόμενο πολίτη. Με λίγα λόγια, όταν ο θεμελιώδης για την κοινωνική ισορροπία θεσμός της οικογένειας πάσχει, πάσχουν συναισθηματικά, ψυχικά και πνευματικά και οι πολίτες.
Η διαμόρφωση, ωστόσο, ανερμάτιστων πολιτών, που αδυνατούν να εξευμενίσουν το θυμό τους, ο οποίος βρίσκει διέξοδο στην παραβατικότητα, βαραίνει και το σχολείο. Η παιδευτική λειτουργία του σχολείου, η μύηση στο διάλογο, τον αλληλοσεβασμό και τη δημοκρατική επίλυση των διαφωνιών, η ηθική οχύρωση των νέων παραγκωνίζονται στη σκιά της στείρας αποστήθισης πληροφοριών, στην τυπολατρική τήρηση των κανόνων της κοινωνικής συμβίωσης, στη δασκαλοκεντρική διδασκαλία. Πάρα τις προσπάθειες των εκπαιδευτικών, τα προβληματικά προγράμματα σπουδών, ο ασφυκτικός κλοιός του χρόνου και ο εξεταστασιοκεντρικός χαρακτήρας του εκπαιδευτικού συστήματος συγκλίνουν προς μία και μόνο κατεύθυνση: Η κοινωνικοποιητική και ηθικοποιητική λειτουργία του σχολείου να ωχριά μπροστά στην αδήριτη ανάγκη κάλυψης της περιβόητης «διδακτέας και εξεταστέας ύλης». Το αποτέλεσμα; Μαθητές που ταλανίζονται από αξιολογική σύγχυση και ελλιπή κοινωνική μόρφωση. Μαθητές που δεν έχουν εσωτερικεύσει τους όρους της ομαλής κοινωνικής συνύπαρξης, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα που έχουν ως πολίτες απέναντι στους συμπολίτες τους, τους νόμους και τη δημοκρατία.
Ούτε και τα ΜΜΕ, όμως, είναι άμοιρα ευθυνών. Η συχνή έκθεση στην κουλτούρα της βίας, η προβολή της ως κάτι ανεκτό, ή και ψυχαγωγικό, μεταφράζεται στην εύπλαστη και ανυποψίαστη παιδική ιδιοσυγκρασία ως εξής: Η βία είναι κάτι φυσιολογικό και συνηθισμένο. Το εν λόγω μήνυμα πυροδοτεί τη μιμητική τάση των παιδιών και οι βίαιες πρακτικές αρχίζουν σταδιακά να ριζώνουν στην ψυχή και την καθημερινότητά τους. Την ίδια -ίσως και πιο καταλυτική- επίδραση έχουν ξενοφοβικές, μισαλλόδοξες και δογματικές όψεις των ΜΜΕ και ειδικότερα του διαδικτύου, εφόσον τα παιδιά δε διαθέτουν συχνά την ικανότητα διύλισης των πληροφοριών.
Η πιο γόνιμη πηγή της κοινωνικής οργής και αγανάκτησης, που συχνά συνιστά γενεσιουργό αιτία της σύγχρονης έξαρσης της εγκληματικότητας, δεν είναι άλλη από την οικονομική ανέχεια. Η φτώχεια, η εξαθλίωση, η στέρηση ευκαιριών και ελευθερίας που αυτή συνεπάγεται, και παράλληλα οι ορατές κοινωνικές και οικονομικές διαφορές μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων, εμποτίζουν την ψυχή του ανθρώπου με μίσος και αισθήματα μειονεξίας και αδικίας, που οδηγούν στις επικίνδυνες ατραπούς της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη βελτίωση των όρων ζωής του ατόμου, τον εξευγενισμό του και την οικονομική, κοινωνική και ηθική του ανάρρηση αποτελεί η παιδεία. Φυσικά, όμως, η φτώχεια επιφέρει συχνά και έλλειμμα παιδείας, καθώς το άγχος των βιοτικών αναγκών εξαντλεί τους μειονεκτούντες, που υποφέρουν παράλληλα και από τις περιορισμένες ευκαιρίες πρόσβασης στην εκπαίδευση. Με αυτόν τον τρόπο, το φαινόμενο της παραβατικότητας διαιωνίζεται και η κοινωνία περιχαρακώνεται σε ένα φαύλο κύκλο βίας.
Οι παραπάνω συνθήκες κοινωνικής παθογένειας είναι αιώνια σταθερές στο ρου της ιστορίας και συνοδεύουν τον άνθρωπο σε κάθε βήμα του. Ωστόσο, η αύξηση των κρουσμάτων εγκληματικότητας που σημειώθηκε μετά τις αλλεπάλληλες καραντίνες, και ενώ ακόμα βρισκόμαστε στη δίνη της πανδημίας του κορωνοϊού, συνιστά μία έκτακτη συνθήκη, που χαίρει ιδιαίτερης εξέτασης. Το κοινωνικός μένος, που εκφράστηκε σαν έκρηξη με το πλήθος των δολοφονιών, δεν μπορεί να είναι άσχετο με τη ψυχολογική καταπόνηση που επέφερε ο εγκλεισμός, αλλά και με την «αποκοινωνικοποίηση», στην οποία οδήγησε. Σαν να ξέχασε ο πολίτης πώς να ανέχεται και να σέβεται το συνάνθρωπο, σαν να απογυμνώθηκε από κάθε κοινωνική ευαισθησία. Περαιτέρω, τα οικονομικά προβλήματα, η ανεργία, αλλά και η ανασφάλεια στον τομέα της εργασίας επιτάθηκαν, την ίδια στιγμή που ο άνθρωπος βρέθηκε αντιμέτωπος με την πρόκληση της συνεχούς συμβίωσης με άλλα άτομα σε ένα οριοθετημένο περιβάλλον.
Οι σχέσεις κάθε είδους, κυρίως των ερωτικών και συζυγικών, δοκιμάστηκαν βάναυσα είτε λόγω της διαρκούς συνύπαρξης στην οικία είτε, αντίθετα, λόγω της απόστασης και της απουσίας επαφής. Την ίδια στιγμή άλλοι αναγκάστηκαν να αναμετρηθούν με το τέρας της μοναξιάς και της απόλυτης κοινωνικής απομόνωσης και να αντικρίσουν κατάματα τον ίδιο τους τον εαυτό, το παρελθόν τους και τα λάθη τους. Όφειλαν να μάθουν να αρκούνται στη συντροφιά του εαυτού τους, να είναι συναισθηματικά αυτάρκεις· πόσο τρομακτικό είναι αυτό; Και όλα αυτά υπό τη σκιά του φόβου της ασθένειας, ακόμα και του θανάτου και της απώλειας αγαπημένων προσώπων. Αυτός ο φόβος -ο υπέρτατος φόβος που κλυδωνίζει την εφήμερη ανθρώπινη ύπαρξη- υπενθυμίζει στον άνθρωπο την απειλητική θνητότητά του, τη μικρότητα και την αδυναμία του έναντι της φύσης και της ζωής. Και φυσικά τον ταπεινώνει, τον πληγώνει, τον εξουθενώνει και τον παραλύει.
«Θηρίο τον λένε τον άνθρωπο. Κολοκύθια. Ποιο θηρίο, μωρέ; Έχει το θεριό μαχαίρια; Φκιάνει σκοτώστρες και τουφεκάει; Θηρίο… Βρισιά για τα θεριά!», έγραψε ο Μενέλαος Λουντέμης. H υπέρτατη πρόκληση για το σύγχρονο άνθρωπο; Να τον διαψεύσει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βία, μία ακόμη μάστιγα της ανθρωπότητας, palmosnews.gr, διαθέσιμο εδώ
- Έρευνα ΚΕΜΕΑ για ενδοοικογενειακή βία εν μέσω καραντίνας, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
