Του Θανάση Κουκόπουλου,
7ος αιώνας μ.Χ. Το αρχαίο βασίλειο της Ιβηρίας στον Καύκασο κατακλύζεται από Μουσουλμάνους Άραβες, οι οποίοι ιδρύουν ένα εμιράτο (=πριγκιπάτο) στην Τιφλίδα. Τα γεωργιανά εδάφη, ωστόσο, ποτέ δεν ενσωματώνονται συστηματικά στο Ισλαμικό Χαλιφάτο, από το οποίο τυπικά εξαρτιούνταν αρχικά όλα τα εμιράτα. Έτσι, προς τα τέλη του 9ου αιώνα οι γόνοι του οίκου του Bagrat (Βαγρατίδες) καταφέρνουν να δημιουργήσουν τον πυρήνα του μετέπειτα γεωργιανού βασιλείου της Αμπχαζίας.
Προς την κατεύθυνση της ισχυροποίησης της Γεωργίας συνέβαλε τα μάλα ο βασιλιάς Δαυίδ Δ΄ ο επονομαζόμενος «Κτίστης» (1089-1125), ο οποίος συνέτριψε έναν τεράστιο σελτζουκικό στρατό. Με τον θάνατό του η περιοχή του Shirvan (στις ακτές της Κασπίας Θάλασσας) και ολόκληρη η βόρεια Αρμενία είχαν ήδη προσαρτηθεί. Ο γιος του και διάδοχος επικεντρώθηκε στη σταθεροποίηση των παραπάνω κατακτήσεων κι έτσι επικράτησε μία περίοδος στασιμότητας μέχρι την ανάρρηση στον θρόνο του Γεωργίου Γ΄ (1155-1184), ο οποίος απάλλαξε ολόκληρη την Αρμενία από την παρουσία Σελτζούκου ηγεμόνα. Αν και οι συγκρούσεις του με τους Τούρκους δεν στέφονταν πάντοτε από επιτυχία, η βασιλεία του γενικά ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένη, καθώς μπόρεσε επιπρόσθετα να καταστείλει και τις εξεγέρσεις της ντόπιας αριστοκρατίας. Το γεγονός αυτό τού επέτρεψε να ορίσει το 1178 ως συμβασίλισσα τη μεγαλύτερη από τις δύο κόρες του, την τότε δεκαοχτάχρονη Θάμαρ (Tamar). Ακολούθησαν έξι μήνες ευημερούσας διακυβέρνησης.
Με τον θάνατο του Γεωργίου το 1184 γρήγορα άρχισαν να μαζεύονται σύννεφα. Η Θάμαρ, λόγω της καταπιεστικής απέναντι στους ντόπιους ηγεμόνες πολιτικής του πατέρα της, αλλά και προφανώς λόγω της γυναικείας φύσης της, δεν γινόταν αποδεκτή από τη γεωργιανή αριστοκρατία με ελάχιστες εξαιρέσεις. Με μία σειρά από έξυπνες κινήσεις, όμως, κατάφερε να εδραιώσει την εξουσία της. Αρχικά, σκέφτηκε πως θα έπρεπε να εκμεταλλευτεί την ισχυρή επιρροή της Εκκλησίας, και συγκεκριμένα του πατριάρχη Mikel Marianisdze, προσφέροντάς του τη θέση του Μεγάλου Καγκελαρίου, με τον τελευταίο να τη δέχεται.
Οι αντιδράσεις προς το παρόν είχαν παύσει, ωστόσο, αυτό με το οποίο οι ευγενείς δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν με τίποτα ήταν η πρακτική της Θάμαρ να μισθώνει αξιωματούχους από τα μεσαία στρώματα. Αφού πέτυχαν την καθαίρεση του βεζίρη Afridon και του στρατηγού του βασιλικού στρατού Kubassar, αναθάρρησαν και απαίτησαν κάτι πολύ πιο ριζοσπαστικό: την οικοδόμηση ενός νέου παλατιού δίπλα από το βασιλικό, όπου θα συνεδρίαζαν και θα ασχολούνταν με τις κρατικές υποθέσεις, ενώ η ίδια η Θάμαρ θα κατείχε έναν «διακοσμητικό» ρόλο επικυρώνοντας απλά τις αποφάσεις τους. Αυτή τη φορά, η αντίδραση της «σιδηράς» κυρίας ήταν δυναμική. Έπειτα από τη φυλάκιση του αρχηγού τους Kutlu Arslani, οι αριστοκράτες απείλησαν με έφοδο εναντίον του παλατιού. Οι έμπιστοι της Θάμαρ άρχισαν τότε να σπέρνουν διχόνοια μεταξύ των αντιπάλων και οι δύο πλευρές οδηγήθηκαν σε διαπραγματεύσεις. Αφού αμνηστεύθηκαν όλοι οι εξεγερθέντες, συμφωνήθηκε η σύσταση ενός συμβουλίου, στο οποίο από κοινού η βασίλισσα και οι αριστοκράτες σύμβουλοί της θα διευθετούσαν κάθε πολιτικό ζήτημα.
Η εύρεση κατάλληλου συζύγου ήταν ένα ακόμα «αγκάθι» για τη Θάμαρ. Αρχικά, επιλέχθηκε από τους συμβούλους της ένας άξεστος Ρώσος, ο Yuri Bogolyuski, ο οποίος συχνά παραδιδόταν στο μεθύσι, ενώ δεν δίσταζε να κατηγορεί δημόσια τη γυναίκα του για τη στειρότητά της. Το 1187, έπειτα από δύο χρόνια γάμου, το βασιλικό συμβούλιο εξέδωσε άδεια για διαζύγιο, ενώ το επόμενο έτος η Θάμαρ αποφάσισε να παντρευτεί έναν πρίγκιπα από την Οσσετία, που είχε μεγαλώσει στη βασιλική αυλή και ονομαζόταν Davit Soslan. O Yuri δεν το έβαλε κάτω και επιδίωξε δύο φορές τον σφετερισμό του ηγεμονικού θώκου, συμμαχώντας την πρώτη φορά με πολλούς Γεωργιανούς αριστοκράτες και τη δεύτερη με τους Τουρκομάνους Αζέρους. Όμως, και τις δύο φορές συνετρίβη.
Όσον αφορά την εξωτερική της πολιτική, τα πρώτα τρία έτη της ηγεμονίας της, λόγω των εσωτερικών προβλημάτων, η Θάμαρ δεν μπορούσε να δώσει ένα ισχυρό μάθημα στους εχθρούς που περιέβαλλαν το κράτος. Οι Τουρκομάνοι λεηλατούσαν σχεδόν ανενόχλητοι τα γεωργιανά εδάφη. Ωστόσο, οι συνοριοφύλακες κατάφερναν τελικά να απωθούν αρκετά αποτελεσματικά τους εισβολείς.
Το 1193 ήταν ένα έτος-ορόσημο για τη βασιλεία της Θάμαρ, καθότι αφενός γεννήθηκε ο πρώτος άρρεν απόγονος και μετέπειτα διάδοχος Γεώργιος Δ΄, αφετέρου δε είχε έρθει η ώρα για την έναρξη της αντεπίθεσης εναντίον του Ισλάμ. Ο σύζυγος της βασίλισσας Soslan, επικεφαλής του στρατού, αρχικά προσανατολίστηκε προς τα δυτικά, ενώ εκμηδένισε έναν σελτζουκικό στρατό που διαχείμαζε παραποτάμια. Παράλληλα, οι Γεωργιανοί άρχισαν και αυτοί να επιδίδονται σε λεηλασίες, αποστερώντας από τα άλογα του ιππικού των Τουρκομάνων πολύτιμη γη και χορτάρι. Επίσης, η προώθηση προς τα νότια αποστέρησε από τους αντιπάλους τα έσοδα των δασμών των διοδίων του δρόμου του μεταξιού.
Οι απεγνωσμένοι ντόπιοι μουσουλμάνοι ηγεμόνες ζήτησαν από τον Αββασίδη χαλίφη An-Nasir να κηρύξει jihad (τζιχάντ-πόλεμο) εναντίον της Θάμαρ. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει το μέγεθος της δύναμης και της απειλής που συνιστούσε η Γεωργία. Ο An-Nasir χρηματοδότησε τον «ιερό» πόλεμο και ένας συνασπισμένος στρατός 60.000 ανδρών υπό τον Abu Bakr, αταμπέγκο (κυβερνήτη) του Αζερμπαϊτζάν βάδισε κατά του βασιλείου της Θάμαρ. Ο Soslan συγκέντρωσε 30.000 άνδρες και περικύκλωσε τον μουσουλμανικό στρατό, ενώ ο τελευταίος πολιορκούσε την πόλη Shamkor το 1195. Οι γεωργιανές δυνάμεις με αυτό τον τρόπο προήλασαν προς τα νοτιοδυτικά.
Η νέα μουσουλμανική ήττα πυροδότησε την αντίδραση του Σελτζούκου Σουλτάνου, Rukn ad-Din Suleyman, ο οποίος πρέπει να είχε συγκεντρώσει πάνω από 100.000 άνδρες. Οι Γεωργιανοί στρατολόγησαν ρεκόρ ανδρών (80.000). Η καθοριστική μάχη δόθηκε στη Basiani, όπου η ίδια η Θάμαρ έδωσε το παρόν, εμψυχώνοντας τους στρατιώτες της. Οι τελευταίοι αιφνιδίασαν τον εχθρό τους, εφορμώντας όσο ακόμα αυτός παρέμενε στο στρατόπεδο. Παρόλο που αρχικά αντιστάθηκε, τελικά κατέρρευσε, όταν αρπάχτηκε το σουλτανικό λάβαρο από τους Γεωργιανούς. Η απόλυτη επικράτηση της Γεωργίας στον Καύκασο ήταν γεγονός.
Η «σιδηρά» κυρία του Μεσαίωνα, όπως και ο οίκος των Βαγρατιδών, συνδέονται, επιπλέον, άμεσα και με το Βυζάντιο και πιο συγκεκριμένα από τον 11ο αιώνα, μέσω επιγαμιών με τους οίκους των Δουκάδων και των Κομνηνών. Όταν το 1185 τα εγγόνια του κατακρεουργημένου αυτοκράτορα Ανδρονίκου Α΄ Κομνηνού, Αλέξιος και Δαυίδ, δραπέτευσαν από την Κωνσταντινούπολη, βρήκαν ασφάλεια στην αυλή της θείας τους, Θάμαρ. Εκεί ανατράφηκαν υπό τις καλύτερες συνθήκες, ενώ πριν ακόμα φθάσει η είδηση της άλωσης της Πόλης από τους σταυροφόρους εγκαταστάθηκαν με γεωργιανή βοήθεια στην Τραπεζούντα, ιδρύοντας αυτό που έμελλε να αποτελέσει το τελευταίο προπύργιο του Βυζαντίου, την ομώνυμη αυτοκρατορία. Παράλληλα, χάρη σε συνδρομή γεωργιανών μισθοφόρων ο Δαυίδ συγκρούσθηκε με τη Νίκαια και τον Θεόδωρο Λάσκαρη σε μία προσπάθεια να επεκτείνει την επικράτεια του νεοσύστατου μορφώματος.
Ένα ακόμα δείγμα της σπουδαιότητας αυτής της γυναίκας είναι και η ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων που σημειώθηκε επί των ημερών της. Ο θάνατός της το 1213 σηματοδότησε το τέλος της «Χρυσής Εποχής» της Γεωργίας. Ο συγγραφέας του χρονικού «Η ζωή της Θάμαρ-Ο Βασιλιάς των Βασιλέων» έγραψε: «Εκείνη την εποχή δεν είχαμε τίποτα άλλο παρά το όνομα της Θάμαρ στα χείλη μας…». Τα λόγια του είναι ξεκάθαρο ότι αποτυπώνουν το μέγεθος των κατορθωμάτων της. Μπορεί να συνάντησε στην αρχή αντίσταση, όμως αγωνίστηκε και πέτυχε. Τελικά γιατί από όλες τις εποχές της ιστορίας της ανθρωπότητας, από την αρχαιότητα μέχρι και τον 20ο αιώνα, πρέπει ο Μεσαίωνας να είναι υπεύθυνος για όλα τα δεινά της γυναίκας; Η Θάμαρ και τόσες άλλες σπουδαίες γυναίκες της μεσαιωνικής ιστορίας αποδεικνύουν ότι η έκφραση «μεσαίωνας για τις γυναίκες» είναι το λιγότερο υπερ-απλουστευτική.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Eastmond, Anthony (1997), Gender and Orientalism in Georgia in the Age of Queen Tamar, στο James, Liz (επιμ.), Women, Men and Eunuchs-Gender in Byzantium, Λονδίνο και Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Routledge. Διαθέσιμο εδώ
- Donvito, Filippo (2014), Queen Tamar of Georgia-The lioness of the Caucasus, Medieval Warfare (IV/2), Karwansaray BV. Διαθέσιμο εδώ
- Παππάς, Βαγγέλης (2013), Η ίδρυση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1222)-Το θρυλικό προπύργιο των Κομνηνών, Στρατιωτική Ιστορία (τεύχος 196), Αθήνα: Γνώμων Εκδοτική
- Runciman, Steven (2006), Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. 3, μτφρ. Α. Βλαβιανού, Αθήνα: Εκδ. Γκοβόστη
