Ο Ι.Δ.Ε.Α και το Παρακράτος στην Ελλάδα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου

Του Μάριου-Πέτρου Δελατόλα,

Πολλές φορές πιάνουμε τους εαυτούς μας να συζητάμε για τη Χούντα των Συνταγματαρχών. Μιλάμε για τις αποτρόπαιες πράξεις τους, την εξέγερση του Πολυτεχνείου, τους νεκρούς, καθώς και την επέμβαση των ξένων δυνάμεων και ειδικά των Η.Π.Α. στις ελληνικές εσωτερικές υποθέσεις. Σπάνια κάνουμε αναφορά στο ελληνικό κράτος της περιόδου 1944-1967 και στο πώς εκείνο πρακτικά άφησε τη χώρα έρμαιο στις ορέξεις της Χούντας.

Καταρχάς, οφείλουμε να δώσουμε έναν ορισμό της έννοιας του παρακράτους: «Παρακράτος συνιστούν δυνάμεις, που δρουν πλάι στο κράτος ή πίσω του προς βλάβη του. Μπορεί να νομίζουν ή να υποστηρίζουν ότι εργάζονται γι’ αυτό, να εμφανίζονται ως προστάτες του, όμως δεν τηρούν το Σύνταγμα, δεν εφαρμόζουν τους νόμους, δρουν εναντίον του, τείνουν να το υποκαταστήσουν, υπονομεύουν κυβερνήσεις, το πολίτευμα προς όφελος δικό τους ή και αλλοδαπών» (Δημήτρης Ν. Σακκάς). Μία τέτοια οργάνωση ήταν ο Ι.Δ.Ε.Α που τα αρχικά του σημαίνουν «Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών».

Πρόδρομος του Ι.Δ.Ε.Α αποτελούν δύο άλλες οργανώσεις. Η μία ήταν η Ε.Ν.Α. (Ένωσις Νέων Αξιωματικών), που οργανώθηκε στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη Μέση Ανατολή από αντικομμουνιστές νέους αξιωματικούς. Ως κύριο σκοπό είχαν να ελέγχουν εκείνοι τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Η δεύτερη ήταν η οργάνωση ΤΡΙΑΙΝΑ, μια μικρή εθνικιστική οργάνωση, η οποία στην Κατοχή συγκέντρωνε πληροφορίες και τις διαβίβαζε στο συμμαχικό στρατηγείο στη Μέση Ανατολή. Εκπρόσωποι, λοιπόν, των δύο παραπάνω οργανώσεων ίδρυσαν τον Ι.Δ.Ε.Α στην Αθήνα στις 25-10-1944. Ως κύρια ιδεολογία του είχε τον Αντικομουνισμό και τη λεγόμενη «σωτηρία του έθνους» από τον κομμουνιστικό κίνδυνο. «Ο Ι.Δ.Ε.Α στόχευε στην οργάνωση της κρατικής εξουσίας με βάση και με εξάρτηση από το ρυθμιστικό ρόλο του στρατού, των αξιωματικών δηλαδή που ανήκαν στον κύκλο του Ι.Δ.Ε.Α» (Δ. Χαραλαμπίδης).

Οφείλω να αναφέρω τη δομή που είχε η εν λόγω οργάνωση, η οποία ήταν ξεκάθαρα συνωμοτική και κατά πολλούς φασιστική. Ο όρος Δεσμός που περιέχεται στην ονομασία στα λατινικά αποδίδεται στο λατινικό “fasces”, δηλαδή δέσμη ράβδων (τις οποίες κρατούσαν οι ραβδούχοι στη Ρώμη) και από αυτό βγαίνει το ιταλικό “fascismo”, Φασισμός. Τον Οκτώβριο του 1949, ιδρύθηκε η «Επιτροπή Πολιτικού Αγώνος» του Ι.Δ.Ε.Α, γεγονός που μαρτυρά και τους πολιτικούς σκοπούς που είχε η οργάνωση με στελέχη που είχαν ένοχο παρελθόν. Όσο βρίσκονταν στην εξουσία κυβερνήσεις που δε σκόπευαν να αλλάξουν την καθεστηκυία τάξη, οι Ι.Δ.Ε.Ατες ήταν ήρεμοι πως η χώρα βάδιζε σε σωστό -κατ’ αυτούς-  δρόμο. Οφείλω να αναφέρω πως ειδικά στα τεταμένα χρόνια του Εμφυλίου, επαφές με τον Ι.Δ.Ε.Α είχαν πολιτικοί του λεγόμενου «Κέντρου» και της λεγόμενης «Δεξιάς».

Το επόμενο πρόσωπο, το οποίο διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην υπόθεση του Ι.Δ.Ε.Α είναι ο Αλέξανδρος Παπάγος. Στρατιωτικός με ένδοξο παρελθόν (Αρχιστρατηγία Ελληνοϊταλικού Πολέμου, Γενική Αρχηγία ενόπλων δυνάμεων στον Εμφύλιο) είχε πλέον τον τίτλο του «Στρατάρχη» και τον έκανε πολύ αγαπητό στο στράτευμα. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε πως ο Ι.Δ.Ε.Α διαπνεόταν με αντικομουνιστικό μένος, συνεπώς εκείνη την περίοδο ο Στρατάρχης ήταν το ιδανικό πρόσωπο για να προσεταιριστούν.

Κομβική ημερομηνία είναι η 30-5-1951 που ο Παπάγος, εξαιτίας της ρήξης που έχει με το Παλάτι, αποφασίζει να παραιτηθεί από το στράτευμα και να δημιουργήσει δικό του κόμμα, τον «Ελληνικό Συναγερμό». Τότε ήταν που ο Ι.Δ.Ε.Α έδειξε το πραγματικό του πρόσωπο. Την 30^η προς 31^η Μαΐου, πριν ακόμα ανακοινώσει πως θα κατέβει στην πολιτική, τα μέλη του Ι.Δ.Ε.Α προχώρησαν σε απόπειρα πραξικοπήματος, με σκοπό να καταλάβουν την εξουσία. Προς τιμήν του, ο Παπάγος, παρότι γινόταν υπέρ του το πραξικόπημα, μόλις το πληροφορήθηκε, τους διέταξε να επιστρέψουν στους στρατώνες τους.

Η συνέχεια, όμως, θα επηρέαζε την ελληνική ιστορία για δεκαετίες. Το «φίδι» θα μπορούσε να αποκεφαλιστεί με το που επιτέθηκε, αλλά υπήρξαν συγκεκριμένοι παράγοντες που δεν το επέτρεψαν. Βάσει των ενεργειών τους, οι πραξικοπηματίες έπρεπε όχι μόνο να εκδιωχθούν από το στράτευμα, αλλά και να διωχθούν ποινικά. Αυτή ήταν και η βούληση του Πρωθυπουργού Σοφοκλή Βενιζέλου και του Βασιλιά Παύλου. Ο τελευταίος, μάλιστα, είχε τους δικούς του λόγους. Ήταν η πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια που τον έλεγχο στο στράτευμα δεν το είχε το Παλάτι και αυτό φάνηκε έκδηλα με το πραξικόπημα των Ι.Δ.Ε.Ατών. Ο Παπάγος -σύμφωνα με τον Καραγιάννη- ίσως από αίσθημα έμμεσης ενοχής, εισηγήθηκε να αποσιωπηθεί το πραξικόπημα. Ευτυχώς, η κυβέρνηση δεν τον άκουσε. Αποστρατεύτηκαν οι πρωταίτιοι του κινήματος, Ταξίαρχοι Χρηστέας, Ταβουλάρης, Αλέστας, Τσάταλος (της Χωροφυλακής), ο επικεφαλής της ΚΥΠ Νάτσινας και ο Κοντόπουλος, που ήταν διοικητής της ΑΣΔΑΝ (Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Αττικής και Νήσων). Σε κάποιους επιβλήθηκαν και ποινές, αλλά με την πίεση των Η.Π.Α. το θέμα έκλεισε. Ακόμη χειρότερη ήταν η στάση του Παπάγου, όταν κέρδισε τις εκλογές, το 1952 (στις εκλογές εκείνες άλλαξε το εκλογικό σύστημα με προτροπή των Η.Π.Α. κατά έναν τρόπο που να ευνοεί τον Παπάγο). Επαναφέρθηκαν όσοι είχαν αποστρατευθεί και τοποθετήθηκαν σε καίριες θέσεις. Μέχρι και ο Σόλων Γκίκας επανήλθε στο στράτευμα (το 1946 ήταν αρχηγός του Ι.Δ.Ε.Α, όταν είχε γίνει προσωρινή αναστολή της προηγούμενης οργανωτικής δομής που επαναφέρθηκε, όταν ο Γκίκας διορίσθηκε στρατιωτικός ακόλουθος της πρεσβείας της Ελλάδος στην Ουάσιγκτον).

Είχε πλέον δημιουργηθεί ένα καθεστώς στο οποίο ο Ι.Δ.Ε.Α λειτουργούσε ωσάν «κράτος εν κράτει». Αξιωματικοί του προωθούνταν σε καίριες θέσεις και άλλοι που δεν προσχωρούσαν στην οργάνωση αποστρατεύονταν με συνοπτικές διαδικασίες (Άρθρο Ναυάρχου Τούμπα, Εφημερίδα Ελευθερία, 24-3-1956). Μετά τον θάνατο του Παπάγου, την εξουσία ανέλαβε ο Κ. Καραμανλής. Ο στρατός και πάλι στράφηκε στα Ανάκτορα και επηρεαζόταν άμεσα από αυτά. Τότε μέσα στον Ι.Δ.Ε.Α άρχισαν να επικρατούν κάποιες αυτονομιστικές τάσεις από μερίδα κατώτερων αξιωματικών που εξέλαβαν αυτήν την μεταστροφή ως παραίτηση από τις πολιτικές επιδιώξεις της οργάνωσης. Ήταν γνωστοί ως «Ομάδα Παπαδόπουλου», από το όνομα του μετέπειτα δικτάτορα. Με βάση αναφορές, είχε συσταθεί μέσα στον Ι.Δ.Ε.Α αυτονομιστική ομάδα με το όνομα Ε.Ε.Α.Ν (Εθνική Ένωση Νέων Αξιωματικών), υπό τον Παπαδόπουλο. Είχαν μπει πλέον οι βάσεις για την αποσταθεροποίηση της δημοκρατίας εκ των έσω.

Εφημερίδες φιλικά προσκείμενες στην Ε.Ρ.Ε. (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις, κόμμα του Καραμανλή) διακήρυτταν πως ο Ι.Δ.Ε.Α δεν υφίσταται πλέον. Τα γεγονότα, όμως, άλλα έδειχναν, όπως καταγγέλλει και ο Π. Κανελλόπουλος, του οποίου τα λόγια έχουν βαρύνουσα σημασία, αν σκεφτεί κανείς πως είχε διατελέσει -μεταξύ άλλων- Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης Καραμανλή και διάδοχός του στην προεδρία της Ε.Ρ.Ε., όταν βγήκε δεύτερη στις εκλογές του 1963. Καταδείκνυε πως ο Ι.Δ.Ε.Α την περίοδο των Παπάγου-Καραμανλή όχι μόνο διατηρήθηκε, αλλά έγινε και το κύριο κανάλι αντιδημοκρατικής προπαγάνδας σε νεότερους αξιωματικούς με τα γνωστά σε όλους μας αποτελέσματα της 21^ης Απριλίου 1967.

Αν τα παραπάνω ισχύουν, μερίδιο ευθύνης έχει και ο ίδιος ο Κανελλόπουλος που βρισκόταν σε νευραλγικές θέσεις την περίοδο, όπου ο Ι.Δ.Ε.Α είχε γίνει κυρίαρχος παρασκηνιακά. Υπήρχαν προσπάθειες από ανθρώπους, όπως ο αρχηγός ΓΕΣ Πέτρος Νικολόπουλος το 1958, να εξαρθρωθεί αυτή η ομάδα μέσα στο στράτευμα, αλλά δεν τα κατάφερε. Είχε κάνει αίτηση να πάρει παράταση έναν χρόνο η αποστράτευσή του για την αντιμετώπιση ενός σημαντικού στρατιωτικού θέματος! Ο Καραμανλής δεν έκανε δεκτό το παραπάνω αίτημα. Τα παραπάνω τα δηλώνει ο Π. Κανελλόπουλος στο βιβλίο του και δικαιώνεται στη Μεταπολίτευση και από το άρθρο του Γεράσιμου Τσιγάντες στις 3-6-1976.

Ακόμα και προσωπικότητες μη προερχόμενες από το στράτευμα, όπως ο καταξιωμένος Έλληνας νομικός και διπλωμάτης Ιωάννης Πολίτης, προσπαθούσαν να προειδοποιήσουν και να καταγγείλουν το τι συνέβαινε στο ελληνικό στράτευμα, αλλά μάταια. Φωνή βοώντος εν τη ερήμω! Η πολιτική εξουσία δεν άκουγε ή, κατά άλλους, δεν ήθελε να ακούσει την πραγματικότητα. Δεν είχαν καταλάβει το μέγεθος του προβλήματος που είχε δημιουργήσει στη Δημοκρατία αυτή η οργάνωση. Το δικό μας καθήκον είναι να μάθουμε από την ιστορία και να μην επιτρέψουμε να ξανασυμβεί τίποτα τέτοιο στο μέλλον.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σακκάς Ν., Δημήτρης (2010), Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και το κράτος του της περιόδου 1955-1963, Αθήνα: Εκδ. Gutenberg
• Παπανδρέου, Ανδρέας Γ. (2006), Η Δημοκρατία στο Απόσπασμα, τομ. Α΄, Αθήνα: Εκδ. Λιβάνη, ειδ. έκδοση για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία
• Κανελλόπουλος, Παναγιώτης (2007), Πώς εφθάσαμεν στην 21η Απριλίου 1967 & 1940-1944, Εθνική Αντίσταση, σειρά Ιστορικά Δοκίμια, Αθήνα: Εκδ. Εστία