Της Σοφίας Τάνα,
Η γνώση του παρελθόντος αποτελεί μια τακτική που βοηθά τους ανθρώπους στην ανακάλυψη νέων δρόμων και που μπορεί να συμβάλλει στην ομαλότερη «ξεδίπλωση» των μελλουμένων. Τι γίνεται, όμως, όταν η Ιστορία δεν έχει δικαιώσει ούτε απορρίψει ορισμένες προσωπικότητες, λόγω των αμφιλεγόμενων πεπραγμένων τους; Υπάρχουν προσωπικότητες, οι οποίες βρίσκονται στην κόψη του μαχαιριού, εξαιτίας της δυϊκότητας του χαρακτήρα τους, των παρανοήσεων και των πολύπλοκων συμπεριφορών τους. Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγεται και μία προσωπικότητα αρκετά υψηλού βεληνεκούς, που ανάγκασε πληθώρα συνανθρώπων του να διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους και να περιμένουν χαιρέκακα την πτώση του. Η προσωπικότητα αυτή είναι ο Ακενατόν ή Αμένοφις Δ’ ή Αμενχοτέπ Δ’.
Ο Ακενατόν ήταν ο δεύτερος γιος του Αμένοφη Γ’ και ο διάδοχος Φαραώ της Αιγύπτου. Εξετάζοντας τα χρόνια της βασιλείας του πατέρα του, οι ιστορικοί συνειδητοποίησαν πως ο Ακενατόν ήταν παραγκωνισμένος από το παλάτι, με την παρουσία του να κρίνεται άκρως αντιαισθητική και ουσιαστικά αθέλητη. Στο αλλόκοτο αυτό γεγονός έρχεται να δώσει απάντηση όχι μόνο η ασθενικότητα της όψης του, αλλά και το δύσμορφο παρουσιαστικό του, που τον καθιστούσαν persona non grata. Πιο συγκεκριμένα, το κρανίο του έγερνε υπερβολικά προς τα πίσω, το πρόσωπό του ήταν μακρόστενο και σκελετωμένο, ενώ τα χείλια του ήταν αφύσικα σαρκώδη. Τα μάτια του ήταν λοξά, ενώ η μύτη του μυτερή και τα μάγουλά του ρουφηγμένα. Το σαγόνι του, όπως και ο λαιμός του, χαρακτηρίζονταν ως πλατιά. Η παραπάνω κατάσταση ώθησε το βασίλειο να αναθέσει το λεπτό ζήτημα της ανατροφής του στο ιερατείο του Ρα στην Ηλιούπολη, αντί για την πεπατημένη στο ιερατείο του Άμμωνα, παραδοσιακού προστάτη της βασιλικής οικογενείας. Ο Ακενατόν, μολονότι δευτερότοκος, ορίστηκε διάδοχος του θρόνου, έπειτα από τον ατυχή πρόωρο θάνατο του μεγαλύτερου αδελφού του. Το λιθαράκι της στην απόφαση αυτή έβαλε και η μητέρα του Τύγη και ο μανδύας, στον οποίο είχε ιδιαίτερη αδυναμία και με τον οποίο τρυφερά τύλιγε τον δεύτερο γιο της.
Όταν ο Αμένοφις Γ’ αποδήμησε, κληροδότησε στον γιο του ένα πανίσχυρο κράτος με μεγάλη επιρροή, που εξέπνεε μία αίσθηση σεβασμού και κύρους έναντι εχθρών και συμμάχων. Όταν, όμως, ο γιος του, Ακενατόν, ανέλαβε την εξουσία, οι Αιγύπτιοι αντίκρισαν κατάματα ένα αρκετά σκληρό πρόσωπο της μοίρας, έχοντας να αντιμετωπίσουν πληθώρα κακουχιών, όπως η πείνα και οι εξεγέρσεις που κατέτρωγαν τη χώρα. Πνέοντας τα λοίσθια, ο φαραώ Αμένοφις Δ΄ χαρακτηρίστηκε καταραμένος και το όνομά του διαγράφηκε από τα επίσημα αρχεία του κράτους. Τι ήταν, όμως, αυτό που ώθησε τους Αιγυπτίους σε μια τέτοια πράξη, δηλώνοντας παντελή έλλειψη σεβασμού προς τον Φαραώ τους;
Ο νεαρός Φαραώ, γεμάτος όρεξη για ζωή και σθεναρός υποστηρικτής των θεμελιωδών ιδεών του, ανεβαίνοντας στον θρόνο και αναλαμβάνοντας την εξουσία, έπλευσε προς ένα καινοτόμο μεταρρυθμιστικό σχέδιο, με έναν μοναδικό και προσωπικό τρόπο. Μέσα από το σχέδιο αυτό, προωθούσε μια νέα πραγματικότητα, η οποία αλλοίωνε κάθε οικεία εικόνα που κατείχε ο αιγυπτιακός λαός, βλέποντας πλέον με μια τελείως διαφορετική ματιά τον κόσμο. Επιθυμούσε να επιβάλει με συνειρμικό τρόπο μια μονοθεϊστική θρησκεία, παραγκωνίζοντας τις άλλες θεότητες. Κεντρικό ρόλο στη νέα αυτή θρησκεία έπαιζε ο Άτον, θεός του Ήλιου και του Φωτός. Αρωγός του σχεδίου αυτού αποτελούσε και η γυναίκα του, Νεφερτίτη. Με την απόφαση του αυτή, ο Φαραώ υπέγραψε και την αρχή του τέλους.
Η απόφαση του Ακενατόν ήταν εν μέρει ακατόρθωτο να αποκτήσει σάρκα και οστά. Αρχικά, το ιερατείο του επίσημου θεού Άμμωνος είχε αρκετά μεγάλη δύναμη. Επίσης, πέραν του Άμμωνος, στην Αίγυπτο λατρεύονταν παραδοσιακά πολλοί άλλοι θεοί (Ρα, Ώρος, Ίσις, Όσιρις, Άνουβις), έτσι ο μονοθεϊσμός ήταν κάτι αδιανόητο για τα βαθιά ριζωμένα πιστεύω των Αιγυπτίων. Ως υποχώρηση, ο Φαραώ ανεχόταν τη λατρεία και των υπόλοιπων θεών, χαρακτηρίζοντάς τους, όμως, κατώτερους του Άτον. Η διχόνοια πλέον λογιζόταν ως καθολική, ενώ οι εκτεταμένες ταραχές και αντιδράσεις των Αιγυπτίων καταπνίγονταν.
Έξι χρόνια αφότου ανήλθε στην εξουσία, ο Αμένοφις Δ΄ εγκατέλειψε την ως τότε πρωτεύουσα, τις Θήβες, ανακοινώνοντας ως εκλεκτή της καρδιάς του μία νέα πόλη, την οποία ίδρυσε ο ίδιος, ανάμεσα σε Μέμφιδα και Θήβες. Πολλοί αξιωματούχοι κατηγορηματικά απέρριψαν τη προσταγή να υπακούσουν στις διαταγές του και παρέμειναν στις Θήβες. Ο Ακενατόν, με συνοπτικές διαδικασίες, θέλοντας να εξομαλύνει καθετί που στεκόταν εμπόδιο στην επίτευξη του σχεδίου του, τούς αντικατέστησε. Η νέα πόλη που ίδρυσε ο Ακενατόν ονομάστηκε Ακχέτ-Άτον, που σημαίνει «Ορίζοντας του Άτον». Η πόλη, όπως δηλώνει και το όνομά της, αφιερώθηκε στη λατρεία του Άτον. Ο Αμένοφις Δ΄, επίσης, μετέτρεψε το όνομά του σε Ακενατόν, που σημαίνει «Εκείνος που προσφέρει υπηρεσία στον Άτον», ως ένδειξη υπέρτατης λατρείας και σεβασμού. Άλλαξε και ο τρόπος διεξαγωγής των τελετών, που ενώ παραδοσιακά πραγματοποιούνταν μέσα στους σκοτεινούς ναούς, πλέον λάμβαναν χώρα στο φως του ήλιου, που έμπαινε άπλετο από τις ανοιχτές στέγες των ναών.
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι, όμως, κατέφθασε όταν, τον ένατο χρόνο της βασιλείας του, ο Ακενατόν προέβη στη κατάργηση των ναών των υπόλοιπων θεών και σε απάνθρωπες διώξεις κατά του ιερατείου. Διέγραψε, επίσης, από όλα τα μνημεία του τόπου τα ονόματα των άλλων θεοτήτων και, όπου είχε γραφτεί η λέξη θεοί, αυτή αλλάχθηκε σε θεός. Το 1335 π.Χ., ο Ακενατόν πέθανε, έπειτα από 17 χρόνια βασιλείας. Ό,τι κατάφερε με σθένος, υπομονή και επιμονή να δημιουργήσει, καταστράφηκε το επόμενο κιόλας πρωινό. Η πρωτεύουσά του εγκαταλείφθηκε, τα κτίσματά του καταστράφηκαν και η σορός του αποκλείστηκε από τις καθιερωμένες τελετές ταφής. Τοποθετήθηκε ανώνυμα και χωρίς τιμές στον τάφο της μητέρας του και οι διάδοχοί του απέρριψαν ό,τι είχε ονειρευτεί. Όλα επανήλθαν στην πρότερη κατάσταση και ο Ακενατόν και οι μεταρρυθμίσεις του ξεχάστηκαν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Assmann, J. (2014). From Akhenaten to Moses: Ancient Egypt and Religious Change. Oxford University Press.
- Hoffmeier, J. K. (2015). Akhenaten and the Origins of Monotheism. Oxford University Press.
- Βασιλάκου, Κ., “Ο εκκεντρικός Φαραώ Ακενατόν”, Α’ μέρος, 25/9/2011. Διαθέσιμο εδώ.
