Της Αρετής Μούστου,
Κάθε φορά που ακούτε κάποιον να μιλάει για την «ανδρική ματιά», μπορεί να αναρωτιέστε τι ακριβώς σημαίνει αυτός ο όρος και πως μπορεί αυτός, να επηρεάσει ολόκληρο τον κόσμο των μέσων, της ενημέρωσης και του θεάματος. Η σκηνοθέτης και η θεωρητική Laura Mulvey επινόησε για πρώτη φορά τον όρο «ανδρικό βλέμμα» στο δοκίμιό της Visual Pleasure and Narrative Cinema του 1978. Το δοκίμιο της Mulvey, που δημοσιεύθηκε δύο χρόνια αργότερα στο περιοδικό Screen, απευθύνεται κυρίως σε ένα ακαδημαϊκό κοινό, συνεπώς η σύλληψή του είναι αρκετά δύσκολη. Αξίζει, όμως, να γίνει μία προσπάθεια εντοπισμού των βασικών σημείων του έργου της. Κρατάμε στο νου, ότι το δοκίμιο είναι γραμμένο το 1978 και ενδεχομένως, πολλά πράγματα να έχουν αλλάξει από τότε, όσον αφορά την κινηματογραφική κατάσταση, καλό θα ήταν όμως, να δούμε την ανάλυση της Mulvey μέσα από παραδείγματα και σύγχρονων ταινιών, για να γίνει η διαπίστωση πως ορισμένα σημεία της ανάλυσής αυτής, εξακολουθούν να υφίστανται.
Πρώτα απ ‘όλα, η Mulvey μιλάει στο έργο της για το πώς διαμορφώνεται η κοινωνία μας προς όφελος των ετεροφυλόφιλων ανδρών, δηλαδή «την Πατριαρχία». Οι άνδρες θεωρούνται οι «δραστήριοι» παράγοντες του κόσμου, ενώ οι γυναίκες αναμένεται να αναλάβουν έναν πιο «παθητικό» ρόλο, υποστηρίζοντας τους άνδρες ή τους στόχους τους. Σύμφωνα με τη Mulvey, στο πλαίσιο του κινηματογράφου, είναι κυρίως οι άνδρες εκείνοι που γράφουν τις ταινίες που παρακολουθούμε, που σκηνοθετούν αυτές τις ταινίες, καθώς και το ανδρικό φύλο είναι κατά κύριο λόγο, το κοινό στο οποίο απευθύνονται. Ως εκ τούτου, οι άνδρες έχουν συνήθως το προβάδισμα στις ίδιες τις ιστορίες, ενώ στους γυναικείους χαρακτήρες ανατίθενται λειτουργίες που περιορίζονται στην εξυπηρέτηση των στόχων αυτών των ανδρών πρωταγωνιστών.
Η Mulvey χρησιμοποιεί και τον όρο «ηδονοβλεψία» από τον κλάδο της ψυχολογίας, για να εξηγήσει το γιατί μας αρέσουν οι ταινίες. Η απόλαυση έγκειται στο γεγονός, ότι βρίσκουμε ευχαρίστηση στο να κοιτάμε άλλους ανθρώπους, χωρίς να είμαστε εμείς οι ίδιοι αυτοί. Είτε συμφωνούμε είτε όχι με την ιδέα, θεωρείται απαραίτητη για να γίνει μετάβαση στα επόμενα σημεία του έργου.
Οι άντρες που γράφουν τις ταινίες, οι άντρες που σκηνοθετούν τις ταινίες, οι άντρες που είναι οι πρωταγωνιστές και οι άντρες που αποτελούν το κύριο απευθυνόμενο κοινό, δημιουργούν μια ενοποιημένη – ετεροφυλόφιλη αρσενική – οπτική των γυναικείων χαρακτήρων. Με άλλα λόγια, όλοι είμαστε έτοιμοι να υιοθετήσουμε το ανδρικό βλέμμα, γιατί αυτός είναι ο τρόπος που «μεγαλώσαμε» από τον παραδοσιακό κινηματογράφο. «Παραδοσιακά, η γυναίκα που εμφανίζεται στην οθόνη έχει λειτουργήσει σε δύο επίπεδα: ως ερωτικό αντικείμενο για τους χαρακτήρες στην ιστορία της οθόνης και ως ερωτικό αντικείμενο για το θεατή στην αίθουσα (κινηματογράφος)».
Οι θηλυκοί χαρακτήρες πρέπει να εκτελούν τη λειτουργία της ιστορίας τους, ενώ επίσης ακολουθούν την ετεροφυλόφιλη ανδρική σεξουαλική φαντασίωση – αν και όχι πάντα με κυριολεκτικό τρόπο. Το να είναι απλά όμορφες (ή «σέξι») είναι πολλές φορές αυτό που χρειάζεται, για την εξυπηρέτηση αυτού του σκοπού. Γνωρίζουμε, ότι το αρσενικό βλέμμα αντικειμενοποιεί τους γυναικείους χαρακτήρες, αλλά πολύ περισσότερο, το ανδρικό βλέμμα επιβεβαιώνει τη δύναμη της πατριαρχίας να χρησιμοποιεί τις γυναίκες ως “props” στην υπηρεσία της ετεροφυλόφιλης ανδρικής αφήγησης.
Με άλλα λόγια, ένας θηλυκός χαρακτήρας δεν χρειάζεται να είναι υπερβολικά σεξουαλικός για να είναι το αντικείμενο του ανδρικού βλέμματος, εξηγεί η Mulvey. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι υποκινεί (παθητικά) τον αρσενικό πρωταγωνιστή να αναλάβει δράση (ενεργός) προς τον τελικό του στόχο. Η Mulvey έγραψε το δοκίμιό της πριν από 50 χρόνια, οπότε αναφερόταν κυρίως στην κλασική εποχή του “mainstream” κινηματογράφου. Ας δούμε ένα σύγχρονο παράδειγμα που ταιριάζει στις αναφορές της Mulvey.
Ο Aladdin είναι μια παραδοσιακή οικογενειακή ταινία που κυκλοφόρησε το 2019. Παρόλο που η Jasmine του 21ου αιώνα, έχει τους δικούς της στόχους τους οποίους υπερασπίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, εξακολουθεί να αντικειμενοποιείται από την ιστορία. Από τον πατέρα της, το Σουλτάνο, η Jasmine είναι ένα πολύτιμο αντικείμενο κλειδωμένο για φύλαξη. Για τον κακό της υπόθεσης, Jafar, η Jasmine είναι ένα πολύτιμο προϊόν που πρέπει να αποκτηθεί για μεγαλύτερη δύναμη και επιρροή. Και για τον Aladdin, τον ήρωα της ιστορίας, η Jasmine γίνεται αντιληπτή ως ένα βραβείο που πρέπει να κερδίσει.
Το άλλο στοιχείο της «ανδρικής ματιάς» που πρέπει να αναφέρουμε, είναι η ίδια η κάμερα και οι κινήσεις της. Όπου τοποθετείται η κάμερα, και το κάδρο στο οποίο επικεντρώνεται, έχει εξίσου σημαντικό αντίκτυπο στο πώς βλέπουμε τους θηλυκούς χαρακτήρες, όσο και στον τρόπο που γράφονται οι χαρακτήρες αυτοί στο σενάριο.
Ένα παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει η ταινία Bombshell, η οποία παρόλο που είναι μία ταινία που καταδικάζει τις εξουσιαστικές σχέσεις του εργοδότη με τις εργαζόμενες, μέσα από το σκάνδαλο της Fox News, η τοποθέτηση της κάμερας δεν είναι ευνοϊκή για το γυναικείο φύλο. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι στη σκηνή όπου στην Kayla (Margott Robbie) ζητείται με ασεβή τρόπο από τον ανώτερό της, να δείξει τα απόκρυφα σημεία της για μία καλύτερη θέση στο κανάλι, η επιλογή τοποθέτησης κάμερας από τον σκηνοθέτη – και ιδιαίτερα του κάδρου- μας κάνει να ταυτιστούμε με τον θύτη και όχι με το θύμα.
Το κύριο πράγμα που πρέπει να κρατήσουμε για το «ανδρικό βλέμμα» της Laura Mulvey είναι η οπτική της ετεροφυλόφιλης ανδρικής φαντασίας. Στη κινηματογραφική γραφή, ο άνδρας είναι ο δυνατός, ο σίγουρος πρωταγωνιστής και οι γυναικείες φιγούρες είναι εκεί για να εξυπηρετήσουν την ιστορία του. Οι θηλυκοί χαρακτήρες μπορούν να σεξουαλικοποιόυνται υπερβολικά ως αντικείμενα επιθυμίας ή απλά να είναι εκεί για να τον υποστηρίζουν στην επίτευξη του στόχου του. Στον κινηματογράφο, το «αρσενικό βλέμμα» αντιπροσωπεύεται από την κάμερα. Περνάει πάνω από το γυναικείο σώμα με τρόπους, που αποσκοπούν στην ευχαρίστηση τόσο του ανδρικού πρωταγωνιστή, όσο και του κοινού. Βάζει σε κάδρα το γυναικείο σώμα και κατά ένα τρόπο αφαιρεί άλλα χαρακτηριστικά της γυναικείας ύπαρξης.
Η αποφυγή στερεοτύπων εν γένει στο σύγχρονο σινεμά, έχει κάνει μεγάλα βήματα, ωστόσο, η «ανδρική ματιά» εξακολουθεί να αποτελεί ένα φαινόμενο, που διαιωνίζει τη σεξουαλικοποίηση της γυναίκας. Εκτός του ότι δίνονται ελαφρυντικά σε καταδικαστέες κοινωνικές συμπεριφορές, οι ίδιες οι γυναίκες επηρεάζονται, αφού καταναλώνοντας την επικρατούσα κουλτούρα, μαθαίνουν να βλέπουν τις ίδιες τους τις υπάρξεις μέσα από μια οπτική που δεν τους ανήκει και τις αποξενώνει από τον πραγματικό τους εαυτό.
