Της Στεφανίας Αρβανιτάκη,
Από την Ιστορία του Θουκυδίδη πληροφορούμαστε ότι η Πελοποννησιακή συμμαχία είχε αρχίσει να χάνει τη δύναμη και την επιρροή της στους συμμάχους. Ο κυριότερος λόγος ήταν η βίαιη συμπεριφορά του Παυσανία, ο οποίος ήταν στρατηγός και αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων. Ο ίδιος άρχισε να φέρεται τυραννικά, να υποδεικνύει οργή και να αντιμετωπίζει τους συμμάχους με σκληρότητα. Την ίδια στάση κράτησαν και οι στρατιώτες της Πελοποννήσου, οι οποίοι είχαν απότομο τρόπο απέναντι τους.
Επιπλέον, μετά τους Μηδικούς πολέμους, ο Παυσανίας, ο οποίος είχε την εξουσία της Σπάρτης, ανέδειξε μια αλαζονική συμπεριφορά και ξεκίνησε μια σειρά από στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Κύπρο και στο Βυζάντιο. Αυτές του οι πράξεις ερμηνεύτηκαν από τους υπόλοιπους συμμάχους ως σημάδια υπεροψίας και δεν ήθελαν να ηγείται της συμμαχίας κάποιος ο οποίος τους περιφρονεί.
Μετά τον θάνατο του Παυσανία, οι Σπαρτιάτες έστειλαν για αρχηγό τον Δόρκη. Οι σύμμαχοι δεν τον δέχτηκαν και επέλεξαν να παραχωρήσουν την ηγεσία στην Αθήνα. Ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του μας πληροφορεί πως οι Σπαρτιάτες δεν ήθελαν να επαναληφθεί η διαφθορά κάποιου δικού τους, όπως συνέβη με τον Παυσανία (τον οποίον κατηγορούσαν πως υπέπεσε σε μηδισμό και συνεργάστηκε με τον Αρτάβαζο). Συνεπώς, προτίμησαν να έχουν σώφρονες πολίτες και να εστιάσουν στη διασφάλιση της εσωτερικής τους ασφάλειας. Ο ιστορικός λέει χαρακτηριστικά «Ήθελαν να απαλλαγούν από τις ευθύνες του πολέμου εναντίον των Μήδων».
Οι Σπαρτιάτες φοβόντουσαν μια πιθανή εξέγερση των ειλώτων και αυτό τους δημιουργούσε προβλήματα. Εφόσον έπρεπε να ελέγχουν τις εξελίξεις της πόλης τους, αυτό καθιστούσε πρακτικά αδύνατον να την αποχωριστούν για μεγάλο διάστημα, εξαιτίας της ηγεσίας της συμμαχίας. Για αυτό δεν ήθελαν να στέλνουν τον στρατό μακριά να διατελεί πολεμικά χρέη.
Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο ανέλαβε τελικά η Αθήνα την ηγεσία είναι ο ικανός και ισχυρός στόλος που είχε σε αντίθεση με την Σπάρτη. Η τελευταία δεν είχε μόνιμο στόλο και για την συγκρότηση αυτού θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τους είλωτες. Αυτό, βέβαια, θα προξενούσε σοβαρές αντιδράσεις. Από την άλλη, η Αθήνα είχε πλεονέκτημα ως προς αυτόν τον τομέα και της έδωσε προβάδισμα, ώστε να ηγηθεί των ελληνικών πόλεων. Ο Θεμιστοκλής εισήγαγε ένα πολιτικό πρόγραμμα το οποίο στόχευε στην ανάπτυξη του στόλου της και στην κατασκευή τειχών.
Αυτά τα δύο μέτρα σε συνδυασμό έκαναν την Αθήνα να μετατραπεί σε μια μεγάλη στρατιωτική και πολιτική δύναμη. Ήταν ικανή να αναλάβει τον πόλεμο εναντίον των Περσών και, όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, οι σύμμαχοι πήραν την πρωτοβουλία να προσφέρουν την αρχηγία στους Αθηναίους. Το προσωνύμιο που αποδίδονταν στους τελευταίους ήταν «φίλοι». Μέσα από αυτόν τον χαρακτηρισμό, εύλογα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως οι Σπαρτιάτες δεν ενοχλήθηκαν ιδιαίτερα από την ανάληψη της ηγεσίας από τους Αθηναίους και πως οι σχέσεις τους ήταν φιλικές. Πώς είναι δυνατόν, όμως, κάτι τέτοιο να ευσταθεί, από την στιγμή που ήταν και η Σπάρτη μία από τις μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής;
Αξίζει να ειπωθεί ότι, αντίθετα με τα όσα υποστηρίζει ο Θουκυδίδης, όπως έχει παρατηρήσει και ο Rhodes, ο Διόδωρος Σικελιώτης και ο Πλούταρχος, τάσσονται υπέρ του ότι οι Αθηναίοι ανέλαβαν την ηγεσία της συμμαχίας με πρωτοβουλία δική τους, και όχι των συμμάχων. Σε αυτή την εκδοχή των πραγμάτων φαίνεται να προχωρεί και ο Αριστοτέλης στο έργο του Αθηναίων Πολιτεία. Σύμφωνα με αυτήν την εκδοχή των πραγμάτων, μπορεί οι Σπαρτιάτες να έκαναν φανερή την εναντίωσή τους και αυτή έπειτα να καταπνίγηκε από τους Αθηναίους, είτε να μην την εκδήλωσαν φανερά οι ίδιοι. Ο Meiggs πιστεύει πως οι Σπαρτιάτες παρέδωσαν την ηγεσία στους Αθηναίους χωρίς κανέναν αγώνα, αλλά δεν αναφέρεται στις σκέψεις και στα συναισθήματά τους μέσα από αυτήν την ενέργεια.
Αντίθετα με αυτά, ο Rhodes πιστεύει πως δεν χωράει καμία αμφιβολία στο ότι οι Σπαρτιάτες δεν ήθελαν να έχουν ηγετικό ρόλο στη συμμαχία. Αν αυτό μπορεί να ευσταθεί, τότε συντρέχουν λόγοι περί επιλογής και επιθυμίας των Λακεδαιμονίων να αφοσιωθούν στα εσωτερικά πράγματα της πόλης τους, όπως ανέφερα παραπάνω.
Οι λόγοι που συνέβαλαν, ώστε να δημιουργηθεί η Α΄ Αθηναϊκή συμμαχία, σχετίζονται άμεσα με τον περσικό κίνδυνο και την αντιμετώπιση αυτού. Αυτό θα επιτυγχανόταν μέσα από την ένωση και τον συνασπισμό των ελληνικών πόλεων και των νησιών του Αιγαίου, που θα δημιουργούσαν μια συμμαχία, με στόχο την εξουδετέρωση του εχθρού. Βέβαια, απώτερος σκοπός ήταν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους και να βοηθήσουν τις υποδουλωμένες ελληνικές πόλεις να απελευθερωθούν. Έπρεπε, δηλαδή, να διασφαλίσουν την ελευθερία τους και να σταθούν σαν ένα αδιαπέραστο αμυντικό τείχος εναντίον των Περσών.
Έτσι λοιπόν και συνέβη, όταν το 478/477 π.Χ. δημιουργήθηκε η Α΄ Αθηναϊκή συμμαχία. Ο Θουκυδίδης μας πληροφορεί ότι πρόφαση της ηγεμονίας ήταν η εκδίκηση, καθώς δεν ήταν λίγα τα δεινά και οι καταστροφές που υπέστησαν οι ελληνικές πόλεις με την εισβολή των Περσών. Συνεπώς, οι σύμμαχοι αποζητούσαν να λεηλατήσουν τις κτήσεις των εχθρών και να τους ανταποδώσουν το ίδιο κακό που υπέφεραν οι ίδιοι.
Όσον αφορά τη λέξη «πρόσχημα» (πρόφαση) που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης στο έργο του, γίνεται μεγάλη συζήτηση. Ο Χριστοφιλιάς επισημαίνει πως αν η επιλογή της υιοθέτησης μιας εκδικητικής στάσης από την Αθήνα ήταν απλά μια ψεύτικη δικαιολογία για την δημιουργία της συμμαχίας, τότε ο πραγματικός σκοπός θα ήταν βαθύτερος. Σχολιάζει ότι αν σταθούμε στο παράθεμα του Θουκυδίδη, θα διαπιστώσουμε πως η Αθήνα επικαλέστηκε το αναγκαίο της δημιουργίας της συμμαχίας με παραπλανητικό τρόπο, για να ικανοποιήσει τα δικά της συμφέροντα. Ο Χριστοφιλιάς καταλήγει πως αυτά δεν ήταν άλλα πέρα από την ίδια την θέληση των Αθηναίων να αναλάβουν την αρχηγία. Αυτό είχε ως επακόλουθο την μετατροπή της αθηναϊκής συμμαχίας σε αθηναϊκή ηγεμονία. Αν και έλαβε έναν πιο επιθετικό και αμυντικό ρόλο, έμελλε να οδηγήσει σε άνιση αντιμετώπιση των μελών και σε δυσαρέστηση των συμμάχων, οι οποίοι στην πορεία πίστευαν πως δεν ικανοποιούνται τα δικά τους αιτήματα και συμφέροντα από τους Αθηναίους.
Υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό ομοφωνίας σχετικά με το ότι η Α΄ Αθηναϊκή συμμαχία μετατράπηκε σε Αθηναϊκή ηγεμονία. Παρόλα αυτά, οι γνώμες αρκετών ιστορικών και ερευνητών διίστανται αναφορικά με το αν αυτός ήταν ο σκοπός της Αθήνας εξαρχής, δηλαδή να ηγηθεί της συμμαχία, να αναλάβει τα ηνία και να καταστεί η μεγαλύτερη δύναμη, υποδουλώνοντας την Σπάρτη, αλλά και τους συμμάχους ταυτόχρονα.
Οι λόγοι της συνέχειας της ύπαρξης της Αθηναϊκής συμμαχίας (μετά την εξάλειψη του κινδύνου) πρέπει να αναζητηθούν στις φιλοδοξίες της Αθήνας, η οποία απέκτησε μεγάλο κύρος και δόξα.
Βιβλιογραφία
- Θουκυδίδης, Ιστορίαι, Θεσσαλονίκη 2005
- Αριστοτέλης, Πολιτικά, Αθήνα 1940
- Χ. Ν. Χριστοφιλιάς, Η πεντηκονταετία στο Θουκυδίδη (479-431), Καλαμάτα 2015
- Meiggs, The Athenian Empire, Oxford 1972
- J. Rhodes, A commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia, Larendon Paperbacks 1993
