Του Νίκου Μελιτσιώτη,
Το πρωινό της 21ης Αυγούστου 636 μ.Χ. συντελείται μια αλλαγή, της οποίας τα αποτελέσματα είναι ορατά ως τις μέρες μας. Μια νέα ανερχόμενη δύναμη έχει γονατίσει μια κραταιά αυτοκρατορία και προελαύνει προς νέες σελίδες δόξας και θριάμβου. Μέσα από μια αλληλουχία γεγονότων, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υποχρεώθηκε σε μία από τις πιο ταπεινωτικές ήττες της ιστορίας της από τους Άραβες.
Το 628 μ.Χ. η αυτοκρατορία εξέρχεται νικηφόρα από τους Περσικούς Πολέμους (602 – 628 μ.Χ). Αρχιτέκτονας της νίκης αυτής δεν είναι άλλος από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610 – 641 μ.Χ). Έχοντας αναλάβει τον θρόνο με επανάσταση από τον τυρρανικό Φωκά (602 – 610 μ.Χ.), ήρθε αντιμέτωπος με ένα κράτος εγκαταλελειμμένο και βαλλόμενο πανταχόθεν. Με σκληρή δουλειά και ριζικές μεταρρυθμίσεις ανέστησε την οικονομία και αναμόρφωσε τη διοίκηση, συνδυάζοντάς τη με την αναδιάρθρωση του στρατού. Εισάγοντας τον θεσμό των Θεμάτων διευκόλυνε τη διοίκηση και την άμυνα των εδαφών, ιδιαίτερα αυτών της Μικράς Ασίας. Παρά τις αρχικές ήττες στην πρώτη φάση του πολέμου (602 – 622 μ.Χ.), η αντεπίθεση που πραγματοποίησε καθήλωσε τους Πέρσες, οι οποίοι προσπάθησαν να καταλάβουν, συμμαχώντας με τους φιλοχρήματους Αβάρους, την Κωνσταντινούπολη το 626 μ.Χ. Με την αποτυχία τους σφράγισαν την έκβαση του πολέμου, ενώ η ήττα στη μάχη του Νινευί (627 μ.Χ.) οδήγησε σε εσωτερικές αναταραχές και ανατροπή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη, διευκολύνοντας την επίτευξη μιας συνθήκης.
Βέβαια, παρά την παύση των εχθροπραξιών έναν χρόνο αργότερα, οι οικονομικές και στρατιωτικές απώλειες για τις δύο αυτοκρατορίες ήταν τρομερές. Υπολογίζεται ότι ο Ηράκλειος άφησε στα πεδία των μαχών περίπου 200.000 νεκρούς, με τους ηττημένους να μετρούν περισσότερους! Αν και τα πλούσια λάφυρα αποκατέστησαν εν μέρει το κόστος, η άμυνα δε μπορούσε να ανακάμψει τόσο γρήγορα. Οι φρουρές των περιοχών που ανακτήθηκαν ήταν ολιγάριθμες και ανεπαρκώς εξοπλισμένες, και η ανακούφιση που προσέφερε η συνθήκη ειρήνης σύντομα θα αποδεικνυόταν ολέθρια, ένεκα της εμφάνισης μιας νέας απειλής.
Η απειλή αυτή ακούει στο όνομα Άραβες. Λαός με αξιόλογο πολιτισμό από την 1η χιλιετία π.Χ., είχε ως γενέτειρα τη χερσόνησο που έως σήμερα φέρει το όνομά του. Με τη γέννηση ενός άνδρα το 570 μ.Χ. στη Μέκκα, του Αμπού αλ-Κασίμ Μουχάμαντ ιμπν Αμπντ Αλλάχ ιμπν Αμπντ αλ-Μουταλίμπ ιμπν Αμπντ Μανάφ αλ-Κουρασί, γνωστού ως Μωάμεθ, η αντίστροφη μέτρηση για την ενοποίηση των Αράβων και τη δημιουργία ενός ισχυρού κράτους είχε ξεκινήσει. Το 610 μ.Χ. διαμορφώνει τη νέα θρησκεία και ξεκινά τη διάδοσή της. Μετά από μια σειρά σκληρών διώξεων από το ιερατείο της παλαιάς πολυθεϊστικής θρησκείας φεύγει από τη Μέκκα και μαζί με τους πιστούς της νέας θρησκείας εγκαθίστανται στην Αίθριβο (μετέπειτα Μεδίνα). Εκεί προσηλυτίζει ολοένα και περισσότερο κόσμο τόσο με πειθώ όσο και με βία και ιδρύει εν τέλει το πρώτο Ισλαμικό κράτος (Ούμμα). Το διάστημα 624 – 630 μ.Χ., μέσα από συνεχείς μάχες, με σημαντικότερες αυτές της τάφρου (626 μ.Χ.) και του Χουναΰν (630 μ.Χ.), καταφέρνει να ισχυροποιήσει το κράτος του και να επικρατήσει των αντίπαλων φυλών. Έτσι καταφέρνει να ενοποιήσει τον λαό του κάτω από τη νέα θρησκεία και να ισχυροποιήσει το ηθικό του στρατού του. Με τον θάνατό του το 632 μ.Χ. στην Αίθριβο αφήνει ως διάδοχο τον πεθερό του Αμπού Μπακρ, με τον ικανότατο στρατηγό Χαλίντ Αλ Γουαλίντ στο πλευρό του, ο οποίος είχε κερδίσει το προσωνύμιο «η μάχαιρα του Θεού» μαχόμενος στο πλευρό του Μωάμεθ. Οι δύο άνδρες συνεργάστηκαν, καταστέλλοντας τις επαναστατικές εστίες που ανέκυψαν μετά τον θάνατο του Μωάμεθ. Μετά την ενοποίηση και την κατάσβεση των επαναστατικών εστιών κινήθηκαν προς τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της οποίας το 1/3 έμελλε να καταλάβουν σε μόλις εννέα έτη (634 – 642 μ.Χ).
Η Βυζαντινή ανατολή δεν ήταν σε καμία περίπτωση έτοιμη να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο ισχυρό και συμπαγή αντίπαλο. Στην πραγματικότητα, οι λαοί που κατοικούσαν στις απειλούμενες περιοχές, θα μπορούσαν με περισσότερη ευκολία να τους υποδεχτούν ως σωτήρες, καθώς καταπιέζονταν έντονα από την κεντρική εξουσία!
Οι περιοχές της Μεσοποταμίας, της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου φιλοξενούσαν ένα μωσαϊκό λαών. Αραμαίοι (Σύριοι), Άραβες, Εβραίοι, Αρμένιοι και Κόπτες κατοικούσαν στις περιοχές αυτές από την Αρχαιότητα. Κατά την Ελληνιστική Περίοδο, οπότε άρχισε το ελληνικό στοιχείο να εξασθενεί, κατάφεραν να δημιουργήσουν μια συνειδητή αυτοτέλεια και να αποτελέσουν εθνικές ομάδες. Κατά την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο γνώρισαν μια περαιτέρω άνθιση, πολιτισμική και γλωσσική. Υφίσταντο όμως ισχυρή θρησκευτική καταπίεση, όντας Μονοφυσίτες, προκειμένου να αφομοιωθούν από το ορθόδοξο δόγμα. Επίσης, όντας σε μεγάλο βαθμό αποδυναμωμένοι από την πολυετή διαμάχη με τους Πέρσες, τους ήταν αδύνατο να ανταπεξέλθουν στην υψηλή φορολογία που επέβαλλε η κεντρική διοίκηση, προκειμένου να καλυφθούν οι πολεμικές δαπάνες. Έτσι, στερούμενοι τα προνόμια των ορθοδόξων συμπολιτών τους και βλέποντας την επιβίωσή τους να γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη, αρκετοί ήταν αυτοί που ασπάστηκαν το Ισλάμ και στήριξαν τους νέους κατακτητές.
Το 634 μ.Χ. οι δύο κόσμοι, ο Αραβικός και ο Βυζαντινός, ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή. Ο νέος χαλίφης επιτίθεται με 7.000 ιππείς στα αυτοκρατορικά εδάφη, ενώ λίγο αργότερα κατατροπώνει τις συνασπισμένες δυνάμεις Βυζαντινών και Γασσανιδών, συμμάχων–υποτελών του Βυζαντίου (foederati). Ακολούθησαν διαδοχικές ήττες τον Φεβρουάριο στη Γάζα, τον Ιούνιο, τον Ιούλιο, τον Αύγουστο στο Αϊναντάυν με τους Βυζαντινούς να χάνουν 10.000 άνδρες, στην Πέλλα της Συρίας και δύο φορές κοντά στη Δαμασκό. Οι πόλεις της Μπάσρας, της Τιβεριάδας και της Δαμασκού έπεσαν στα χέρια του στρατηγού Χαλίντ.
Ο θάνατος του χαλίφη Αμπού Μπακρ έδωσε μια μικρή ανάσα στην αυτοκρατορία, με τον Ηράκλειο να προσπαθεί από την Αντιόχεια να αναχαιτίσει την αραβική πλημμυρίδα. Ο νέος χαλίφης Ουμάρ ιμπν Αλ Χατάμπ, αν και υποβάθμισε τον στρατηγό Χαλίντα και έδωσε την αρχηγία στον Αμπού Ουμπάιντα, επιθυμεί να συνεχίσει το έργο της κατάκτησης. Έτσι, το 636 μ.Χ., οι Άραβες επανέρχονται καταλαμβάνοντας την Έμεσα (σημερινή Χομς της Συρίας).
Αυτήν τη φορά ο Ηράκλειος ήταν καλύτερα προετοιμασμένος, έχοντας συγκεντρώσει 5 στρατούς και έχοντας συνάψει συμμαχία με τον Πέρση βασιλιά Ισδιγέρδη Γ΄, προκειμένου να εξαπολύσουν συντονισμένη επίθεση. Μην περιμένοντας τον σύμμαχό του ο Ηράκλειος επιτίθεται, με τους Άραβες, ακολουθώντας τις συμβουλές του αξιοσέβαστου στρατηγού Χαλίντ, να υποχωρούν μπροστά στον –για πρώτη φορά– υπέρτερο αριθμητικά στρατό των Βυζαντινών. Εγκατέλειψαν τις πόλεις της Έμεσας και της Δαμασκού, αποφασίζοντας να αμυνθούν στον ποταμό Γιάρμουκ. Αν και οι δύο στρατοί έφτασαν εκεί περίπου τον Μάιο του 636 μ.Χ., πέρασαν τρεις μήνες άκαρπων διαπραγματεύσεων μέχρι να παραταχθούν στο πεδίο της μάχης, στις 15 Αυγούστου.
Ο Βυζαντινός στρατός χωρίστηκε από τον στρατηγό Βαχάν σε 3 μέρη. Στο δεξί μέρος παρατάχθηκε το Βυζαντινό πεζικό υπό τον στρατηγό Γρηγόριο, το κέντρο επάνδρωσαν οι Αρμένιοι πεζοί υπό τον στρατηγό Νταϊράν και την αριστερή πτέρυγα κάλυψαν τα μισθοφορικά στρατεύματα υπό τον στρατηγό Καναντίρ. Κάθε τμήμα πεζικού εμπεριείχε στις τάξεις του τοξότες, ενώ τα νώτα τους στήριζαν τμήματα ιππικού αποτελούμενα από κατάφρακτους. Ο ίδιος ο Βαχάν κράτησε το ιππικό των Γασσανιδών ως εφεδρεία στα μετόπισθεν.
Ο Αραβικός στρατός χωρίστηκε από τον στρατηγό Χαλίντ, στον οποίο παραχώρησε τη θέση του ο Αμπού Ουμπάιντα εν όψει της μάχης, σε 4 μέρη. Κάθε ένα από αυτά αποτελείτο από πεζικάριους και τοξότες, ενώ καλύπτονταν από ιππικό. Ο Χαλίντ κράτησε ένα μέρος του ιππικού ως εφεδρεία, προκειμένου να επεμβαίνει σε όποιο μέρος του μετώπου κινδυνεύσει.
Αν και οι Βυζαντινοί υπερτερούσαν αριθμητικά των Αράβων, παρατάσσοντας 40.000 μάχιμους άνδρες απέναντι σε 25.000 Άραβες μαχητές, εντούτοις υστερούσαν σε συνοχή και ομοιογένεια. Ο Αραβικός στρατός αποτελείτο εξ ολοκλήρου από Άραβες, οι οποίοι είχαν κοινή καταγωγή, γλώσσα και θρησκεία. Αντιθέτως ο αυτοκρατορικός στρατός αποτελείτο από Βυζαντινούς, Σύριους, Μεσοποτάμιους, Αρμένιους, Άραβες και Σλάβους. Αυτό το μωσαϊκό λαών, με πολλά διαφορετικά χαρακτηριστικά, δε μπορούσε εύκολα να πολεμήσει με τον ίδιο τρόπο, αδυνατώντας να συντονίσει τις ενέργειές του.
Την πρώτη μέρα της σύγκρουσης σημειώθηκαν αρκετές μονομαχίες μεταξύ βαθμοφόρων των 2 πλευρών, στην πλειοψηφία των οποίων επικράτησαν οι Άραβες. Μικρής ένταξης μάχη διεξήχθη στην αριστερή πτέρυγα, με τους Βυζαντινούς να πιέζουν την αντίπαλη πτέρυγα χωρίς να δοθεί συνέχεια.
Τη δεύτερη μέρα οι Βυζαντινοί επετέθησαν κατά τη διάρκεια της πρωινής προσευχής των αντιπάλων τους. Με το αριθμητικό τους πλεονέκτημα και την ανωτερότητα σε εξοπλισμό κατάφεραν να καθηλώσουν τους αντιπάλους τους, υποχρεώνοντας την αριστερή πτέρυγα σε υποχώρηση, απωθώντας τους μέχρι το στρατόπεδό τους. Τότε οι ακόλουθοι των Αράβων στρατιωτών, συνοδευόμενοι από τις γυναίκες των στρατιωτών, εξήλθαν του στρατοπέδου και με προτροπές και φωνές τούς έδωσαν θάρρος και αντεπιτέθηκαν, απωθώντας τους Βυζαντινούς. Παρόμοιο σκηνικό εκτυλίχθηκε και στην αριστερή πτέρυγα, με τον στρατηγό Χαλίντ να επεμβαίνει, αποκαθιστώντας τη γραμμή του μετώπου. Στο κέντρο, αντίθετα, οι Βυζαντινοί εξαναγκάστηκαν σε υποχώρηση, καθώς οι Αραβικές εφεδρείες επιτέθηκαν σε αυτό. Η τρίτη μέρα ακολούθησε με εκ νέου υποχώρηση της αριστερής πτέρυγας των Αράβων κατά τη διάρκεια της μάχης, με τον στρατηγό Χαλίντ να επεμβαίνει με τις εφεδρείες του ιππικού.
Την τέταρτη μέρα ο στρατηγός Βαχάν συνέχισε την τακτική της πίεσης στην αριστερή πτέρυγα, πιστεύοντας σύντομα ότι θα δημιουργηθεί ρήγμα. Αρχικά το δεξί πλευρό υποχώρησε μπροστά στη Βυζαντινή προέλαση, συμπαρασύροντας ένα μέρος του κέντρου. Τότε ο Χαλίντ δίνει εντολή στις υπόλοιπες δυνάμεις να κρατήσουν με αντεπίθεση τις αντίστοιχες Βυζαντινές δυνάμεις, ενώ αυτός με το ιππικό του εκτελούσε κυκλωτική κίνηση κατά της δεξιάς πλευράς, η οποία είχε μείνει ακάλυπτη στα δεξιά της κατά την επέλασή της. Μπροστά στον κίνδυνο της περικύκλωσης, οι Βυζαντινοί υποχώρησαν, χάνοντας σε αυτήν τη μάχη ένα μέρος του ιππικού που υποστήριζε την πλευρά αυτήν.
Την πέμπτη μέρα το αίτημα του στρατηγού Βαχάν για παύση των εχθροπραξιών απορρίφθηκε από τον Χαλίντ, καθώς ο δεύτερος ήταν σίγουρος για τη νίκη. Έστειλε μάλιστα ένα μέρος της εφεδρείας του να καταλάβει τη μοναδική οδό που οδηγούσε στο στρατόπεδο των Βυζαντινών, φράζοντας με αυτόν τον τρόπο την οδό διαφυγής. Έπειτα συγκέντρωσε το υπόλοιπο ιππικό από όλες τις πτέρυγες, μαζί με τις εφεδρείες, στη δεξιά του πλευρά.
Την έκτη και τελευταία ημέρα της μάχης οι Άραβες επιτίθενται αιφνιδιαστικά πρώτοι. Το Αραβικό ιππικό, ελαφρύτερα οπλισμένο αλλά ταχύτερο, έδωσε το αποφασιστικό χτύπημα στην αριστερή πλευρά, συνθλίβοντας τους μισθοφόρους. Οι προσπάθειες των μονάδων του ιππικού που στήριζαν την πλευρά αυτή δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν την επέλαση, καθώς υστερούσαν αριθμητικά και το υπόλοιπο ιππικό ήταν σκορπισμένο σε όλο το πλάτος του μετώπου. Χωρίς διέξοδο υποχώρησης, πολλοί Βυζαντινοί, ανάμεσά τους και ο στρατηγός Βαχάν, σκοτώθηκαν.
Η καταστροφή του Βυζαντινού στρατού ήταν γεγονός. Παρά την ελπιδοφόρα έκβαση που είχαν οι αναμετρήσεις των πρώτων ημερών, η ορμή των νεοφώτιστων πολεμιστών του Ισλάμ έκαναν τη διαφορά. Μέσα στα επόμενα χρόνια η Αυτοκρατορία θα χάσει εδάφη ζωτικά για την οικονομία της, τα οποία δε θα μπορέσει να επανακτήσει ποτέ. Οι Άραβες θα εξαπλωθούν ταχύτατα, φτάνοντας στο σημείο να απειλήσουν δύο φορές την ίδια τη Βασιλεύουσα.
Βιβλιογραφία
- Βασίλιεφ Α. Α. (1995), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324 – 1453, Τόμος Πρώτος, Αθήνα: Εκδόσεις Πάπυρος, σσ. 249 – 254
- Δεληγιάννης Π. (2008), Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ 634 – 1461, Αθήνα: Εκδόσεις Περισκόπιο, σσ. 13 – 15
- Βρυώνης Σ. ‘Η άνοδος του Ισλάμ και οι Αραβικές κατακτήσεις/ Η κατάσταση των ανατολικών βυζαντινών επαρχιών κατά τις παραμονές της αραβικής κατάκτησης’. Σε Συλλογικό έργο (2015), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Βυζαντινός Ελληνισμός –Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι – τόμος 17, 8η έκδοση, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σσ. 251 – 252
- Καρδαράς Γ. (2014), Βυζάντιο, η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας, Αθήνα: Γνώμων Εκδοτική, σσ. 21 – 23
- Ψαρουλάκης Γ. (Επιμ.) () Ιστορικά Τετράδια 10: Βυζάντιο τα χρόνια της ακμής και της δόξας, Αθήνα: Compupress, σσ.13 – 15
- Κορδώσης Μ. ‘Βυζάντιο και Ανατολικός κόσμος 4ος – 7ος αιώνας μ. Χ.’ . Σε Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 6 Βυζαντινός Ελληνισμός Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι (s. d.), Αθήνα: Εκδόσεις Δομή, σσ. 576 – 578
