Της Νάνσυ Κούκου,
Ο Θεός Απόλλων «ήταν αυτό που κάθε Έλληνας ήθελε να είναι: ωραίος, με μια ομορφιά αρρενωπή και χαριτωμένη μαζί, δυνατός, γενναίος, με φρόνηση, ικανός προπάντων, άξιος να επιδίδεται ταυτόχρονα στη μάθηση, στις καλές τέχνες και στις απολαύσεις, ευαίσθητος στη φιλία, ελάχιστα αισθηματικός στον έρωτα, και αγαπώντας τόσο ζηλότυπα την ελευθερία του, ώστε να μη μπορεί να υποφέρει τον ζυγό του υμεναίου*» (*Ύμνος που τον τραγουδούσαν κατά το μυστήριο του Γάμου). Αρκετοί θα συμφωνήσουν με τη συνοπτική περιγραφή του Bouche Leclercq. Πράγματι, ο Απόλλωνας ως ένας από τους πιο νέους ηλικιακά Θεούς, τουλάχιστον έτσι όπως παρουσιάζεται στην τέχνη, ήταν ένα κράμα θετικών και αρνητικών στοιχείων, όπως όλοι οι Θεοί του Ολύμπου. Με άλλα λόγια, είναι μία από τις πιο σκανδαλώδεις, ενάρετες και ενδιαφέρουσες θεϊκές μορφές που αξίζει να ερευνηθεί. Μάλιστα, οι γιορτές και ο μυστικισμός του κεντρίζουν έντονα την προσοχή των επιστημόνων, που με τη σειρά τους πρέπει να αναλυθούν.
Αρχίζοντας με τα βασικά στοιχεία της ταυτότητάς του, πρέπει να ξέρουμε πως ήταν προστάτης των Νιάτων, Θεός του Φωτός, που πολλές φορές συγχέεται με τον Θεό Ήλιο, εκπρόσωπο της Μαντικής, Ναυτιλίας, Μουσικής και Ποίησης, Θεός της Μελισσοκομίας, Γεωργίας και Κτηνοτροφίας και αυτός που απονέμει τη Δικαιοσύνη. Οι ρίζες, η γέννηση και οι γονείς του διαφέρουν ανά τόπο και χρόνο. Την καταγωγή του διεκδικούν το Σειληνό Αρκαδίας, ο Κορύβαντας Κρήτης και η Μάγνητα Διδύμου. Ενώ για μερικούς θεωρείται τέκνο της Αθηνάς και του Ηφαίστου, η δημοφιλέστερη εκδοχή τον παρουσιάζει ως παιδί του Δία και της Λητούς, κόρης του Τιτάνα Κοίου και της Τιτανίδας Φοίβης. Η γέννα της Λητούς ήταν δύσκολη, καθώς η ζηλόφθονη και νόμιμη σύζυγος του Δία, η Ήρα, ήθελε μόνο ο γιος της ο Άρης να διεκδικεί τη συμπάθειά του. Η Λητώ -κυνηγημένη- κατάφερε να κάνει τον τοκετό στο νησί της Δήλου, αν και κάποιοι λένε πως βρισκόταν στην Ορτυγία στην Έφεσσο. Στη Δήλο, λοιπόν, χάρη στη συμβολή της Ίριδας (Αγγελιοφόρος των Θεών) και της Ειλείθυιας (Δέσποινας των Ωδινών), ο Απόλλων βγήκε από τα σπλάχνα της μητρός του. Μάλιστα, και η Θέτιδα τού συμπαραστάθηκε δίνοντάς του νέκταρ και αμβροσία, την τροφή των Θεών, εφόσον η Λητώ δε μπόρεσε ποτέ να τον θηλάσει. Πρέπει να επισημανθεί ότι είναι δίδυμος αδελφός της Άρτεμης και ανιψιός της Αστερίας από τη μητέρα του.
Ως Θεός πρέπει να έχει τα δικά του σύμβολα, τα οποία τον αντικατοπτρίζουν. Τα πιο συχνά, με τα οποία τον συναντάμε στην τέχνη, είναι τα Βέλη και το Τόξο, αφού είναι σπουδαίος κυνηγός. Ο Φοίνικας είναι ένα από αυτά, καθώς την ώρα των πόνων της γέννας, η Λητώ κρατιόταν από έναν φοίνικα. Η Δάφνη και ο Τρίποδας ακολουθούν, καθώς αυτά χρησιμοποιούσε η Πυθία για να δώσει έναν χρησμό. Η Λύρα είναι εκείνη που φανερώνει το μουσικό του ταλέντο, την οποία του έφτιαξε για πρώτη φορά ο Ερμής από τα εντόσθια των βοδιών του Απόλλωνα, ώστε να τον συγχωρήσει που του τα είχε κλέψει. Ωστόσο, είναι πάμπολα σύμβολα ακόμη, όπως το φίδι, η σαύρα, ο γρύπας, το δελφίνι και άλλα.
Στον έρωτα και τις σαρκικές απολαύσεις, ο Απόλλων ήταν πρώτος, αλλά χαρακτηρίζεται από αναισθησία στο συναίσθημα. Μοιάζοντας στον πατέρα του, είχε πολυάριθμες ερωτικές περιπέτειες με Θεές, Νύμφες, Μούσες και με θνητούς (γυναίκες και άντρες). Κυρίως αυτή είναι η φαύλη του πλευρά που τον καθιστά παρεξηγημένο και με αρνητικά στοιχεία στον χαρακτήρα του. Λογικό είναι, καθώς όλοι σχεδόν οι έρωτές του κατέληγαν σε δράματα και συνήθως αυτός ακολουθούσε την ερωτική πράξη χωρίς τη συγκατάθεση της γυναίκας. Μάλιστα, πολλοί άντρες στην αρχαιότητα δικαιολογούσαν τις ανήθικες πράξεις τους αναφερόμενοι στους μύθους του Θεού, ενώ ο Πλούταρχος δε διστάζει να καταδικάσει με αίσχος τις συνουσίες του Θεού με διάφορους άντρες. Ας σημειώσουμε, όμως, ορισμένες από τις περιπέτειές του ώστε να καταλάβουμε καλύτερα αυτήν τη φύση του. Παραδείγματος χάριν, για τη Θεά Εστία και την Άρτεμη έτρεφε πάθος και το εκδήλωσε, ωστόσο καμία δεν του ενέδωσε. Ο θνητός Λευκάτας υπήρξε ένα από τα θύματά του, αφού για να γλιτώσει τη μανιώδη ερωτοτροπία του Απόλλωνα διάλεξε να αυτοκτονήσει, πέφτοντας από έναν γκρεμό της Λευκάδας. Μια άλλη ερωτική ιστορία του αποτελεί η κόρη του βασιλιά Πριάμου, η Τρωάδα Κασσάνδρα. Αυτή υποσχέθηκε να συναναστραφεί σεξουαλικά τον Απόλλωνα, με αντάλλαγμα τη διδαχή της μαντικής τέχνης. Όμως, δεν του δόθηκε, κι εκείνος εφόσον ήταν αδύνατον να αφαιρέσει το χάρισμα που της δώρισε, το αχρήστευσε. Μετά από ένα φιλί που την παρακάλεσε να του δώσει, έφτυσε στο στόμα της, ώστε κανείς να μην πιστεύει τις προφητείες της. Στη μυθολογία διαδραματίζονται ποικίλες ακόμη ερωτικές στιγμές του Θεού και ορισμένες φορές καταλήγει να γίνεται και πατέρας πολλών παιδιών από διαφορετικές γυναίκες.
Η λατρεία του ήταν διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα και τον τιμούσαν ιδιαίτερα με πολλές γιορτές, για τις οποίες θα γίνει μια σύντομη αναφορά στις πιο γνωστές. Γενικά, θα παρατηρήσουμε πως οι γιορτές διεξάγονταν κυρίως κατά τους Ανοιξιάτικους και Θερινούς μήνες και ήταν θρησκευτικές και ορισμένες φορές αγωνιστικές. Μάλιστα, σε αυτές απαγορευόταν η συμμετοχή των εγκληματιών και επιτρεπόταν μόνο εάν είχαν εξαγνιστεί. Το ίδιο ίσχυε και για την εισβολή αυτών στα ιερά του Απόλλωνα. Ξεκινώντας με τα Σεπτήρια, γνωρίζουμε πως γίνονταν στην κοιλάδα των Τεμπών και ήταν για να θυμούνται οι πιστοί το κατόρθωμα του Απόλλωνα, στο οποίο σκότωσε το φίδι-δράκοντα-τέρας Πύθωνα. Το τελετουργικό είχε ως εξής: έπρεπε ένας νέος μέσω της μιμητικής τέχνης να παραστήσει τον Θεό να πηγαίνει να εξαγνιστεί στο ποτάμι, μετά τον φόνο του Πύθωνα, και ταυτόχρονα παρθένες ενώ έχουν ανάψει φωτιά σε ένα παράπηγμα, τρέχουν γρήγορα χωρίς να κοιτούν πίσω και ρίχνουν δάφνες στον μιμούμενο, ως ένδειξη κάθαρσης.
Η κάθαρση ήταν άκρως σημαντική για τους αρχαίους Έλληνες, αφού ήταν προκατειλημμένοι και θεωρούσαν μίασμα πολλά και διάφορα πράγματα, που σήμερα φαντάζουν σε εμάς αστεία, όπως μία λεχώνα. Γι’ αυτό σε πολλές γιορτές δεν απουσίαζε το στοιχείο του εξαγνισμού, όπως παρατηρήσαμε μέχρι τώρα. Μια ακόμη τέτοια γιορτή ήταν τα Θαργήλια. Τελούνταν τον Μάιο στην Αθήνα και απαιτούνταν δύο καταδικασμένοι κακούργοι, ένας άντρας και μία γυναίκα που τους αποκαλούσαν «φαρμακούς», να οδηγηθούν έξω από την πόλη με τη συνοδεία αυλού και να εκτελεστούν, είτε με λιθοβολισμό είτε με φωτιά για τον εξαγνισμό της πόλης. Μάλιστα, κατά καιρούς μπορούσε κάποιος να παραχωρήσει τον εαυτό του εκούσια. Ακόμη, έπρεπε οι Αθηναίοι να στείλουν την Ιερή Τριήρη στη Δήλο για να δοξάσουν τον Θησέα που -με τη βοήθεια του Απόλλωνα- έσωσε πολλές γενεές από τον Μινώταυρο της Κρήτης.
Στη Θήβα και στους Δελφούς είναι γνωστό ότι η Δαφνηφορία γινόταν τον Μάιο και αποτελούσε πομπή προς το Τέμενος του Ισμηνίου Απόλλωνα. Εκεί έπρεπε ένας νέος, του οποίου και οι δύο γονείς ζούσαν, να παραδώσει το Κωπώ, το οποίο ήταν ένα ξύλο ελιάς στεφανωμένο με δάφνες. Πιο συγκεκριμένα, στο ενδιάμεσό του είχε μικρές σφαίρες, ενώ στην άκρη του μία μεγάλη χάλκινη σφαίρα που συμβόλιζε τον ήλιο. Παράλληλα, χορωδία και χορός γυναικών συνόδευαν τον νεαρό.
Τέλος, τα Πύθια ήταν η μεγαλύτερη Δελφική γιορτή, που γινόταν κατά το διάστημα Σεπτέμβριο με Οκτώβριο. Η ίδρυσή τους χρονολογείται το 586. Στα Πύθια η εκεχειρία βασίλευε για 3 μήνες, ενώ Εκατόμβες** (**Θυσία εκατό Βοδιών. Η μεγαλύτερη αρχαιοελληνική θυσία), δείπνα, αναθήματα και Βαρβαρικές προσφορές γίνονταν. Επίσης, διοργανώνονταν αγώνες Παγκρατίου*** (***Αγώνισμα πολεμικής τέχνης που έχει στοιχεία πάλης και πυγμαχίας), Δρόμου, Σταδίου και Ιπποδρομίου. Η ονομασία τους προέρχεται από το τέρας Πύθωνα που σκότωσε ο Απόλλωνας.
Οι Δελφοί είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιοελληνικά κέντρα με μεγάλη συσσώρευση πλούτου. Παλαιότερα, αυτή η μικρή πόλη, που βρίσκεται στον Παρνασσό, ονομαζόταν Πυθώ. Εκεί υπήρχε ιερό με μαντείο, το οποίο έδινε χρησμούς του Θεού Απόλλωνα. Πριν γίνει ο χρησμός, η Πυθία (Ιέρεια του Θεού) ήταν απαραίτητο να μάθει εάν οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, γι’ αυτό έριχνε κρύο νερό στο κεφάλι μιας αίγας κι εάν δεν έτρεμε, τότε χρησμοδοτούσε. Η Πυθία είχε αυτόν τον τίτλο πολύ μετά την ίδρυση του μαντείου, ενώ πρώτη Ιέρεια ξέρουμε πως ήταν η Σίβυλλα και ύστερα η Ηροφίλη, η οποία ονομάστηκε κι αυτή Σίβυλλα. Με τον ιερό Τρίποδα, το μάσημα Δάφνης και τις αναθυμιάσεις της δινόταν ο χρησμός σαν θεία αποκάλυψη και όχι με εξάσκηση και τέχνη. Στην αρχή έλεγαν τον χρησμό με εξάμετρο και αργότερα στα Ελληνιστικά χρόνια με πεζό λόγο.
Στην αρχή ήταν νέα παρθένα γυναίκα η Πυθία και ύστερα άνω των 50. Αυτό οφείλεται στο γεγονός πως ένας Θεσσαλός, ο Εχεκράτης, ερωτεύτηκε μία Πυθία, την απήγαγε και τη βίασε. Έτσι, η γυναίκα έπρεπε να ήταν ηλικιωμένη, έστω και παντρεμένη, θα έπρεπε να ζει μακριά από τον άνδρα της και να ενδύεται με νεανικά ρούχα σαν ανάμνηση των νεαρών προφητισσών. Ωστόσο, αυτός ο κανόνας δεν κράτησε πολύ και οι νέες μπορούσαν να έχουν πάλι αυτόν τον τίτλο. Έπρεπε να μην έχουν γνώσεις, ώστε να μην κινούν υποψίες για τη μαντική τους ικανότητα. Λίγο δύσκολο να το πιστέψει κανείς αυτό σήμερα, εάν σκεφτεί πως ο χρησμός δινόταν με περίτεχνο τρόπο, με αποτέλεσμα να μη μπορεί κανένας να πει πως ήταν λάθος ή ανεκπλήρωτος. Οι Ιερείς του Απόλλωνα ήταν ισόβιοι, μπορούσαν να εισέλθουν στο Άδυτο του ναού, σε αντίθεση με τις γυναίκες και ονομάζονταν «Προφήτες». Υπήρχαν και Μάντεις, οι οποίοι συνήθως συνόδευαν εκστρατείες, ώστε να ενημερώνουν τους ηγέτες για την έκβαση των μαχών.
Η Μαντική της Πυθίας δεν ήταν η μόνη που επικρατούσε. Σύμφωνα με τον Αισχύλο, τα είδη μαντικής ποικίλλουν. Αναφέρεται στο πέταγμα όρνιων, το χρώμα των σπλάχνων, τη χειρομαντεία, την ονειρομαντεία, την υδρομαντεία, τη δενδρομαντεία, τη νεκρομαντεία και κατοπτρομαντεία. Μάλιστα, ο Κικέρων στο έργο του «De Divinat» χωρίζει τη μαντεία σε δύο κατηγορίες: στην έντεχνη και εμπνευσμένη ή έμφυτη μαντική.
Οι άνθρωποι που αναζητούσαν εκεί συμβουλές και βοήθεια ήταν ποικίλοι, από απλοί καθημερινοί έως πολιτικοί, φιλόσοφοι, ποιητές και άλλοι. Μερικοί από αυτούς ήταν ο Σωκράτης, ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος, ο Μέγας Αλέξανδρος και άλλοι. Αυτοί ονομάζονταν «θεοτρόποι», έπρεπε να τραβήξουν κλήρο για να τους δεχτεί η Πυθία, καθώς και να εξαγνιστούν στην πηγή της Κασταλλιάς και να προσφέρουν ανάλογα με τις δυνάμεις τους θυσίες. Επιπλέον, οι απεσταλμένοι των πόλεων ονομάζονταν «θεοπρόποι ή θεωροί».
Τα θέματα που απασχολούσαν τους προαναφερθέντες ανθρώπους ήταν είτε δημόσια, στα οποία ρωτούσαν τύραννοι, βασιλείς, θρησκευτικοί και πολιτικοί εκπρόσωποι πόλεων είτε ιδιωτικά, που ρωτούσαν ιδιώτες για προηθικά, αποικισμού, νομοθετικά, θρησκευτικά ή πολεμικά ζητήματα. Οι μορφές των χρησμών που τους δίνονταν ήταν ποικίλες. Μερικοί τρόποι ήταν τα αινίγματα, τα λογοπαίγνια με σχήμα του αδυνάτου, οι διφορούμενοι και με παροιμίες χρησμοί.
Εν κατακλείδι, έγινε μία μικρή ανάλυση για τον Θεό Απόλλωνα και για ορισμένες γιορτές του. Παρατηρήσαμε τον τρόπο που η Πυθία χρησμοδοτούσε τους ανθρώπους που απευθύνονταν σε αυτήν, μαζί με τα ζητήματα που τους απασχολούσαν, και τα είδη της μαντικής τέχνης που παρουσιάζει ο Αισχύλος και ο Κικέρων. Ως γενικό, λοιπόν, συμπέρασμα συνειδητοποιούμε πως δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο αρχαιοελληνικός κόσμος τιμούσε ιδιαίτερα τον Φοίβο, καθώς ως κύριος πυρήνας του είναι ο Ήλιος-το Φως, με τη συμβολική έννοια της δικαιοσύνης και της κάθαρσης. Από το φως του τίποτα δε διατηρείται κρυφό και προκαλεί τη φώτιση και την αναζήτηση του εσωτερικού κόσμου μας, διευρύνοντας το «Γνώθι σ’ αυτόν» μας.
Βιβλιογραφία
- Ζαν Ρίσπεν, Εγκυκλοπαίδεια της Γαλλικής Ακαδημίας «Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία», Α’ Τόμος, εκδοτικός οίκος «ΑΥΛΟΣ», ΑΘΗΝΑΙ, σελ. 98 – 116
- Ανέστης Κεραμύδας, «Τα Δελφικά Μυστήρια», εκδόσεις ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ, σελ. 49-57, 70-78, 87-89, 99-103, 125-129, 136-147
Γεννήθηκε το 1999 στην Θεσσαλονίκη. Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών. Από νεαρή ηλικία ασχολείται με την μαγειρική, τον αθλητισμό και τον κινηματογράφο. Στις διακοπές της προτιμάει θάλασσα και έχει ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη και στην Κροατία. Στο μέλλον επιθυμεί να κάνει και άλλα ταξίδια, να βιώσει την πανεπιστημιακή εμπειρία του Erasmus και να κάνει μεταπτυχιακό στην Αιγυπτιολογία και στην Ενάλια Αρχαιολογία.
