Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Έχουν γραφεί πάρα πολλά για την αγωγή των νέων στις διάφορες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, τα στάδια της εκπαίδευσής τους και τις αρχές που η κάθε πόλη ήθελε να εμφυσήσει στα νεαρά της μέλη. Στο σημερινό μας άρθρο θα εστιάσουμε στην αγωγή των νέων, όπως αυτή διαμορφώθηκε στις πόλεις της αρχαίας Κρήτης. Θα ασχοληθούμε αναλυτικά με τα επιμέρους στάδια–φάσεις της εκπαίδευσης των κρητικών νέων στην εκπαιδευτική τους πορεία, από την έναρξή της μέχρι και την ενηλικίωσή τους, με τη συνεπακόλουθη ένταξη στο σώμα των πολιτών.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί πως η σημερινή μας έρευνα θα ασχοληθεί αποκλειστικά με τα άρρενα, νόμιμα τέκνα πολιτών, με πλήρη πολιτικά δικαιώματα· οι δούλοι (όπως είναι λογικό) δε μετείχαν στην Αγωγή, ενώ για τις γυναίκες δε διαθέτουμε σχετικές πληροφορίες.
Στο έργο του «Νόμοι», ο Πλάτων παρατηρεί πως όλη η οργάνωση του πολιτεύματος και η νομοθεσία των Κρητών αποβλέπει στη δημιουργία μιας πολιτείας στρατοπέδου, απευθυνόμενος μάλιστα προς τον κρητικό συνομιλητή του Κλεινία, λέει: «στρατοπέδου γὰρ πολιτείαν ἒχετε», το πολίτευμά σας μοιάζει με στρατόπεδο. Ο «στρατιωτικός» αυτός τρόπος ζωής των Κρητών εξήψε το ενδιαφέρον των υπολοίπων Ελλήνων. Όπως παραδίδει ο Έφορος, για τους Κρήτες το μεγαλύτερο αγαθό είναι η ελευθερία της πόλης τους· για τη διασφάλισή της αναγκαία είναι η διαμόρφωση της αγωγής με τέτοιο τρόπο, ώστε να διαιωνίζεται η εξουσία και η τάξη. Άλλωστε, η ίδια η μορφή του πολιτεύματος των κρητικών πόλεων είχε σαφή αριστοκρατικό χαρακτήρα.
Έτσι, λοιπόν, με βάση τις αρχαίες μαρτυρίες, μπορούμε να χωρίσουμε τη ζωή των Κρητών νέων σε διάφορες φάσεις-στάδια αγωγής, από τη γέννηση μέχρι την ενηλικίωσή τους. Το αγόρι από τη γέννησή του μέχρι και τη συμπλήρωση του 14ου έτους (οπότε εισερχόταν στην εφηβεία) ονομαζόταν ἄνεβος και παρέμενε στο σπίτι υπό τη φροντίδα της μητέρας του, μπαίνοντας στην εφηβεία εντασσόταν στους ἐβίοντες ή ἀποδρόμους. Ο νέος διδασκόταν γράμματα, τους νόμους της πόλης «μετὰ μελῳδίας», για την καλύτερη απομνημόνευσή τους και μουσική. Διδασκόταν, επίσης, ύμνους προς τους θεούς και «τὰ τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἐγκώμια», ενώ παράλληλα το διάστημα αυτό ήταν μια περίοδος σκληρής σωματικής άσκησης.
Οι ηλικιακά μικρότεροι υπηρετούσαν τους μεγαλύτερους άνδρες στα κοινά συσσίτια, που οι Κρητικοί ονόμαζαν ἀνδρεῖα, συντρώγοντας μαζί τους. Όλο αυτό το διάστημα περιβάλλονταν «φαύλοις τριβωνίοις», με άθλια ράκη τα οποία φορούσαν χειμώνα–καλοκαίρι. Τελούσαν υπό τη διαρκή εποπτεία ενός παιδονόμου, υπεύθυνου για την επίβλεψή τους στο ἀνδρεῖον που υπηρετούσαν.
Συμπληρώνοντας το 17ο ή 18ο έτος τους, οι νέοι εντάσσονταν στις αγέλες και καθίσταντο ἀγέλαοι. Οι κρητικές αγέλες (ἀγέλαι) ήταν θεσμός αντίστοιχος με αυτόν της αρχαίας Σπάρτης, σημαντικότατος για την αγωγή των νέων και την πολιτική και στρατιωτική εκπαίδευσή τους. Η ένταξη, μάλιστα, στις αγέλες θεωρείτο το τέλος της παιδικής ηλικίας. Οι αγέλες συγκροτούνταν στα πλαίσια του κάθε ἀνδρείου και αντιπροσώπευαν τις διάφορες ἑταιρίες, πολιτικές ομάδες, στις οποίες μετείχαν οι πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Τη σύσταση της ἀγέλας αναλάμβανε ένας έφηβος αριστοκρατικής καταγωγής και η αγέλη αποτελούνταν από όσα το δυνατόν περισσότερα παιδιά μπορούσε αυτός να συγκεντρώσει. Οι έφηβοι διαβιούσαν στην ύπαιθρο, στα σύνορα (οὔρια) της πόλης (συμβολικά στο περιθώριο του «πολιτισμένου» κόσμου). Εκεί υπό την εποπτεία του ἀγελάτη, πατέρα του συστήσαντος την αγέλη εφήβου κυνηγούσαν, ανταγωνίζονταν σε αγώνες δρόμου τις άλλες αγέλες και προέβαιναν σε εικονικές μάχες με τη συνοδεία λύρας και αυλού. Η εξουσία του ἀγελάτη επί των νέων ήταν μεγάλη, μπορούσε ακόμα και να τους τιμωρήσει σε περιπτώσεις απείθειας.
Ολοκληρώνοντας το πέρασμα από την ἀγέλα που διαρκούσε δύο χρόνια, ο νέος έκανε την είσοδό του στη δημόσια ζωή εντασσόμενος σε μια εταιρία. Η προσχώρηση του εφήβου στην ωριμότητα γινόταν σε επίσημη τελετή, κατά την οποία οι εξερχόμενοι από την αγέλη νέοι έδιναν όρκο ενώπιον των αρχόντων. Στη Φαιστό η τελετή ήταν γνωστή ως Εκδύσια· στην αρχαία πόλη της Δρήρου μια επιγραφή των ελληνιστικών χρόνων διασώζει τον όρκο που έδιναν οι έφηβοι κατά την αποχώρησή τους από την ἀγέλα. Η τελετή διαρκούσε τρεις μέρες και περιλάμβανε μάχη με τους γειτονικούς Μιλατίους και αγώνα δρόμου. Στο τέλος της επιγραφής αναφέρεται η υποχρέωση κάθε νέου πολίτη να φυτέψει ένα ελαιόδεντρο, δείγμα της μετάβασής του στον «καλλιεργημένο» κόσμο των πολιτών. Οι εξερχόμενοι από την ἀγέλα έφηβοι ορκίζονταν άζωστοι, δηλαδή γυμνοί ή όπως σχολιάζει ο Πλάτων, άοπλοι. Στη συνέχεια τελούνταν ομαδικά οι γάμοι τους, μόνο που δεν έπαιρναν απευθείας τις νύφες στα σπίτια τους, παρέμεναν στα πατρικά τους σπίτια μέχρις ότου αποδείξουν πως είναι ικανές να διαχειριστούν τα του οίκου τους. Οι νέοι πολίτες αποκτούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα με την παρέλευση δεκαπενταετίας από την ένταξή τους στο σώμα των πολιτών, γενόμενοι έτσι πεντεκαιδεκαδρομεῖς, όρος που απαντά στη «μεγάλη» επιγραφή της Γόρτυνας.
Είδαμε συνοπτικά, λοιπόν, τα στάδια της αγωγής των νέων στην αρχαία Κρήτη, τα οποία αφενός παρουσιάζουν έναν καθαρά κρητικό χαρακτήρα, αφετέρου εύκολα μπορεί κανείς να παρατηρήσει επιμέρους ομοιότητες του συστήματος αγωγής με τις πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, κυρίως τη Σπάρτη. Ίσως αυτό οφείλεται στη δωρική καταγωγή πληθυσμών της Κρήτης, όπως οι κάτοικοι της Γόρτυνας. Αποτελούσε, λοιπόν, η αγωγή των νέων στην Κρήτη θεσμό απαραίτητο για τη μετεξέλιξη του νέου σε χρηστό πολίτη και καλό στρατιώτη.
Βιβλιογραφία
- Γιούνη Μ., Εταιρίαι, Η ενσωμάτωση των πολιτών στην αρχαϊκή Κρήτη, Digesta, Μελέτες Ιστορίας του Δικαίου, Πανεπιστήμιο Θράκης, 3, 2000, σελ. 47-53.
- Μανδαλάκη Α., Κοινωνία και οικονομία στην Κρήτη κατά την αρχαϊκή και κλασσική εποχή, Ηράκλειο, 2004, σελ. 34-47.
- Μικρογιαννάκης Ε., «Κρήτη, Η αγωγή των νέων», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 7ος τόμος, Αθήνα, 2015, σελ. 161.
- Παναγόπουλος Α., Αριστοτέλης και Κρήτη, Αθήνα, 1995, σελ. 109-128.
- Chaniotis Α., Das antike Kreta, München, 2004, σελ. 68-70.
