Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Το ανθρώπινο είδος μέσα στην περίοδο της ιστορίας του έχει έρθει αντιμέτωπο πολλές φορές με επιδημικές ασθένειες, όπως ο λοιμός του 5ου π.Χ. αιώνα στην Αθήνα ή ο μαύρος θάνατος (Black Death) του 14ου αιώνα που έπληξε Ευρώπη και Ασία. Οι λοιμώδεις ασθένειες δεν είναι συνεπώς κάτι το άγνωστο στην ανθρώπινη ιστορία. Πέραν των δύο προηγούμενων γνωστών παραδειγμάτων έχουμε και τον λοιμό του 541-542, μιας ασθένειας που έφτασε από την Ανατολή και έπληξε όλη τη Μεσόγειο.
Ο λοιμός αυτός, που είναι στις μέρες μας γνωστός ως βουβωνική πανώλη, φαίνεται να έφτασε αρχικά στην Αίγυπτο το 541 μέσω των εμπορικών δρόμων (είτε από περιοχές της Ινδίας, είτε της Αιθιοπίας) και από εκεί πάλι μέσα από τη ναυσιπλοΐα και το εμπόριο έφτασε την άνοιξη του 542 μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Η ασθένεια αυτή έχει μεταξύ άλλων ως συμπτώματα τον υψηλό πυρετό, το πρήξιμο των λεμφαδένων στη βουβωνική χώρα και ανάλογα την περίπτωση μπορεί να εμφανίσει αιμόπτυση και μαύρες φουσκάλες στο σώμα, ενώ οι ασθενείς πέθαιναν είτε αμέσως, είτε μετά από μέρες. Το πρόβλημα αυτό ήταν ιδιαίτερα έντονο στις μεγάλες πόλεις και ιδίως στην Κωνσταντινούπολη, λόγω και της μεγάλης εμπορικής κίνησης. Οποιαδήποτε αριθμητική αναφορά στα θύματα θα ήταν παρακινδυνευμένη, ωστόσο έχει υπολογιστεί πως περίπου το 1/3 του πληθυσμού της πρωτεύουσας υπέκυψε τελικά στην αρρώστια. Ο ιστορικός Προκόπιος που έζησε τα γεγονότα αναφέρει πως «παραλίγο να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος»· αυτή η κάπως υπερβολική θα λέγαμε σήμερα φράση είναι ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε τότε. Ο μεγάλος αριθμός των νεκρών είχε ως αποτέλεσμα το ασφυκτικό γέμισμα των κοιμητηρίων, έτσι από μια στιγμή και έπειτα γυρνούσαν μέσα στην πόλη άμαξες που περισυνέλεγαν τους νεκρούς και τους οδηγούσαν έξω από τα τείχη σε παλιά λατομεία ή τους φόρτωναν σε ακυβέρνητα πλοία με στόχο να παρασυρθούν από τα ρεύματα και να βυθιστούν.
Ο αντίκτυπος της ασθένειας αυτής ήταν μεγάλος τόσο για την Κωνσταντινούπολη, όσο και για όλη την αυτοκρατορία, αλλά και πέραν αυτής αφού η πανώλη έφτασε μέχρι την Ισπανία και την Περσία. Όπως ήδη είδαμε οι δημογραφικές δυνατότητες της πρωτεύουσας συρρικνώθηκαν σημαντικά και αυτό πέρασε και στην οικονομία με τους πολίτες να φοβούνται να βγουν από τα σπίτια τους, με αποτέλεσμα την παρακμή σχεδόν όλων των επαγγελμάτων και ιδίως της γεωργίας. Αρκετοί αγρότες προσβλήθηκαν από την ασθένεια και έχασαν τη ζωή τους, έτσι το βάρος της καλλιέργειας της γης έπεσε στους εναπομείναντες αγρότες, οι οποίοι δε μπόρεσαν να καλύψουν ούτε τις ανάγκες του μειωμένου πληθυσμού· γι’ αυτό και οι τιμές των τροφίμων σε πολλές περιπτώσεις τριπλασιάστηκαν.
Επίσης και ο κρατικός μηχανισμός υπέστη σοβαρά πλήγματα από την επιδημία της πανώλης, με τις γραφειοκρατικές εργασίες να προχωρούν με αργούς ρυθμούς. Η ασθένεια, όπως είναι φυσικό, δεν περιορίστηκε μόνο στα μεσαία και χαμηλά στρώματα, αλλά εισχώρησε και στις ανώτερες τάξεις, με πολλούς υψηλούς αξιωματούχους να πεθαίνουν, όπως για παράδειγμα ο Τριβωνιανός. Ακόμη και ο ίδιος ο Ιουστινιανός αρρώστησε βαριά, με τη Θεοδώρα να αναλαμβάνει όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες. Η είδηση αυτή ανησύχησε τους στρατηγούς της Ανατολής που πίστευαν πως στην περίπτωση που ο αυτοκράτορας υπέκυπτε, θα παραμεριζόταν ο ρόλος τους στην αναγόρευση νέου αυτοκράτορα από τη σύγκλητο και τη Θεοδώρα. Μόλις, όμως, βελτιώθηκε η υγεία του αυτοκράτορα, έπαψε κάθε είδους συζήτηση περί διαδοχής, με αρκετούς από τους στρατηγούς να καρατομούνται.
Μπορεί η αρρώστια να εξασθένησε μετά το 542, ωστόσο κρούσματα βουβωνικής πανώλης ή άλλων άγνωστων μολυσματικών ασθενειών θα εμφανιστούν κατά τα έτη 555, 558, 561, 573-4, 591, 599 και στις αρχές του 7ου αιώνα. Το εμπόριο, λοιπόν, όπως είδαμε ήταν ένας πρώτης τάξεως τρόπος για την εξάπλωση τέτοιου τύπου ασθενειών, γι’ αυτό και η Κωνσταντινούπολη είχε τόσες πολλές απώλειες, σε αντίθεση με κάποιες απομονωμένες πόλεις και χωριά που επηρεάστηκαν λιγότερο.
Βιβλιογραφία
- Συλλογικό έργο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ζ’, Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών 2000
- Peter Schreiner, Κωνσταντινούπολη ιστορία και αρχαιολογία, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2014
- Cyril Mango, Βυζάντιο η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης, μετάφραση Δημήτρης Τσουγκαράκης, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2017
