Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Στο προηγούμενο άρθρο σκιαγραφήσαμε τα νομίσματα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από την εποχή του Κωνσταντίνου Α’ μέχρι και τα μέσα του 8ου αιώνα. Στο παρόν άρθρο θα πιάσουμε το νήμα από τα μέσα του 8ου αιώνα και θα φτάσουμε έως τα τέλη του 11ου. Σε αυτήν τη φάση υπάρχει μείωση των κρατικών νομισματικών πόρων. Το σύστημα που επικρατεί πλέον είναι κατά πολύ απλοποιημένο. Έτσι, τρία είναι τα κυριότερα νομίσματα σε αυτήν την περίοδο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως είναι μόνο αυτά ·τώρα όμως θα εξετάσουμε τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά των νομισμάτων αυτής της περιόδου. Τα τρία αυτά νομίσματα προέρχονται από τρία διαφορετικά μέταλλα: είναι χρυσά, αργυρά και χάλκινα. Στις χρυσές κοπές έχουμε, το γνωστό μας, solidus, ο οποίος όσο περνούν τα χρόνια μένει στη συνείδηση των ανθρώπων με το ελληνικό του όνομα, νόμισμα. Στις αργυρές κοπές το νόμισμα που κάνει την εμφάνισή του είναι το μιλιαρήσιον. Τέλος, στις χάλκινες κοπές έχουμε το επίσης γνωστό μας φολλί, ο οποίος θα έχει κάποιες αλλαγές.
Πιο αναλυτικά στα χρυσά νομίσματα παρατηρούνται τρεις αλλαγές. Η πρώτη αλλαγή σχετίζεται με την αποτύπωση του προσώπου του αυτοκράτορα. Είχαμε πει πως από τον προηγούμενο αιώνα (7ος), οι αυτοκράτορες αρχίζουν να παρουσιάζονται με κάποια προσωπογραφικά χαρακτηριστικά. Στον 8ο αιώνα, όμως, παρατηρείται μια στροφή προς τα πίσω, καθώς οι μορφές των αυτοκρατόρων δεν έχουν κανένα φυσιογνωμικό στοιχείο. Έπειτα, οι γηραιότεροι αυτοκράτορες ξεχώριζαν από τους νεότερους, από τη μεγαλύτερη απόδοση της μορφής και από την αμυδρή ύπαρξη γενειάδας και μουστακιού, χωρίς να σημαίνει πως διέθεταν απαραίτητα αυτά τα χαρακτηριστικά [βλέπε στην κάτω εικόνα το 1]. Η δεύτερη αλλαγή αφορά το σταυρό, ο οποίος εξαφανίζεται από τον οπισθότυπο. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητη μια διευκρίνιση. Η απουσία αυτή του σταυρού δε σχετίζεται με την εικονομαχία, καθώς ο σταυρός αποτελεί ένα βασικό στοιχείο την περίοδο αυτή. Επίσης ο σταυρός, όπως θα δούμε, υπήρχε την περίοδο της εικονομαχίας στο αργυρό μιλιαρήσιον. Τη θέση του σταυρού στον οπισθότυπο παίρνει, αρχικά, ο γιος του αυτοκράτορα, ως ο διάδοχος του θρόνου [βλέπε στην κάτω εικόνα το 2]. Έπειτα ο γιος εικονίζεται δίπλα στον πατέρα στον εμπροσθότυπο. Πίσω, πλέον, έχουμε προπατορικές μορφές αυτοκρατόρων [βλέπε στην κάτω εικόνα το 3]. Η τελευταία αλλαγή δε σχετίζεται με την εικονογράφηση, αλλά με την ίδια την ύπαρξη των δύο άλλων χρυσών νομισμάτων –μικρότερης αξίας- του σημίσιου (semissis) και του τριμίσιου (tremissis) –δηλαδή το μισό της αξίας του χρυσού και το 1/3 αντίστοιχα-. Οι δύο αυτές κοπές εμφανίζονται για τελευταία φορά στην περίοδο της βασιλείας του Λέοντα Γ` (717-741), ωστόσο συναντάται σε μικρές ποσότητες και αργότερα για επετειακούς λόγους.
Τα πράγματα για τα χρυσά νομίσματα θα αλλάξουν στα μέσα του 9ου αιώνα, με το τέλος της εικονομαχίας (843). Οι επίτροποι του Μιχαήλ Γ’ προσθέτουν πάλι στα νομίσματα την προτομή του Χριστού, όπως είχε γίνει για πρώτη φορά επί Ιουστινιανού Β’ και από τότε θα είναι ένα μόνιμο θέμα. Τον 9ο αιώνα συναντάται και άλλη μια διαφοροποίηση. Ο Λέων ΣΤ’ προσθέτει στα νομίσματά του το πορτρέτο του, κάτι που υιοθετεί και ο γιος του Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος και γενικά οι αυτοκράτορες μέχρι τον 11ο αιώνα. Έτσι τα νομίσματα ταυτίζονται, τις περισσότερες φορές, με τη μορφή των αυτοκρατόρων. Στη συνέχεια ο Νικηφόρος Β’ Φωκάς (963-969) έκοψε ένα νέο νόμισμα, λίγο ελαφρύτερο σε βάρος, με όνομα τέταρτον, ενώ το κλασικό νόμισμα πήρε πλέον το όνομα νόμισμα ιστάμενον. Τα δύο αυτά νομίσματα στην αρχή είχαν ίδια όψη, μέχρι την περίοδο του Βασιλείου Β’ (976-1025), όπου τα ιστάμενα μεγάλωσαν ως προς τη διάμετρο και έγιναν λεπτότερα. Οι χρυσές κοπές θα περάσουν στα μέσα του 11ου αιώνα τη μεγαλύτερή τους κρίση από τη στιγμή της δημιουργίας τους. Ο Μιχαήλ Δ’ (1034-1041) προσέθεσε στα χρυσά νομίσματα μέταλλα χαμηλότερης αξίας και από το 1069 η υποτίμησή του ξεπερνά κάθε προηγούμενο.
Περνώντας στις αργυρές κοπές η περίοδος αυτή (8ος με τέλη 11ου αιώνα) είναι η καλύτερη, μέχρι στιγμής, καθώς το μέταλλο αυτό, από την αφάνεια που βρισκόταν, μπαίνει στην ζωή των ανθρώπων. Το 720 ο Λέων Γ’ εκδίδει το μιλιαρήσιον. Σε αυτό δεν έχουμε την απεικόνιση του αυτοκράτορα, αλλά έχουμε από τη μία την παρουσία σταυρού και από την άλλη τους τίτλους του αυτοκράτορα. Για παράδειγμα στην περίπτωση του Λέοντα και του γιου του Κωνσταντίνου Ε’ (ως συναυτοκράτορα) το μιλιαρήσιον έγραφε «Λέων και Κωνσταντίνε εκ θεού βασιλείς» [βλέπε στην κάτω εικόνα το 1]. Σε αυτήν όμως τη φάση, το νόμισμα αυτό κοβόταν ως αναμνηστικό, όταν αναγορευόταν κάποιος συναυτοκράτορας. Μια σημαντική προσθήκη στους τίτλους των αυτοκρατόρων έρχεται με το Μιχαήλ Α’ (811-813) που προσθέτει τη λέξη «Ρωμαίων» (έγινε δηλαδή «εκ θεού βασιλεύς Ρωμαίων»), με αυτόν τον τρόπο θέλει να διαφοροποιηθεί από τον Κάρολο Μέγα και την αυτοκρατορία του, που οικειοποιούνταν τον όρο αυτόν. Η κανονική κυκλοφορία του μιλιαρήσιου έγινε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεοφίλου (829-842). Κατά τον 10ο αιώνα, οι τίτλοι αντικαταστάθηκαν αρχικά από την προτομή του Χριστού και στη συνέχεια από τον αυτοκράτορα, ενώ και ο σταυρός γίνεται πιο περίτεχνος. Τον 11ο αιώνα εμφανίζονται και υποδιαιρέσεις του μιλιαρήσιου, με την εικονογραφία να εμφανίζει πολλές παραστάσεις, όπως τη Θεοτόκο [βλέπε στην κάτω εικόνα το 2], το Χριστό και τον αυτοκράτορα. Τέλος, ούτε το μιλιαρήσιον δεν ξέφυγε από την υποτίμηση και την νομισματική κρίση που εκδηλώθηκε προς τα τέλη του 11ου αιώνα, με αποτέλεσμα την εξαφάνισή του στον 12ο.
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, ο 8ος αιώνας χαρακτηρίζεται από μια απλοποίηση στο νομισματικό σύστημα και από αυτή δε μπορούσαν να ξεφύγουν ούτε οι χάλκινες κοπές, με αποτέλεσμα να σταματήσουν να κυκλοφορούν διάφορες υποδιαιρέσεις. Επί της βασιλείας του Μιχαήλ Β’ (820-829) ο φολλίς (το κύριο χάλκινο νόμισμα) βελτιώθηκε, καθώς αυξήθηκε το βάρος του, από περίπου 5 γραμμάρια σε κάτι λιγότερο από 8 γρ., ενώ αλλάζει και η εικονογραφία που το συνοδεύει. Ο φολλίς, πλέον, αποτυπώνει στην εμπρόσθια όψη αυτοκρατορικές μορφές και στον οπισθότυπο έχει τα ονόματα και τους τίτλους αυτών των μορφών. Η τελευταία φάση και αλλαγή των φολλίδων έρχεται με τον Ιωάννη Α’ Τζιμισκή, που τοποθετεί στον εμπροσθότυπο την προτομή του Χριστού και πίσω τη φράση «Ιησούς Χριστός βασιλεύς βασιλευόντων». Με αυτόν τον τρόπο περνάμε στους λεγόμενους ανώνυμους φολλίδες που θα διατηρηθούν έως το 1092, που καταργούνται.
Η περίοδος αυτή που διατρέξαμε εμπεριείχε το στοιχείο της απλοποίησης του αριθμού των κοπών, αλλά παράλληλα είχε και έντονο το στοιχείο της καλλιτεχνικής εξέλιξης στην απεικόνιση, με πιο περίτεχνες μορφές. Θα κλείσω με τη ίδια φράση του προηγούμενου άρθρου, «τα νομίσματα, λοιπόν, έχουν πολλές όψεις και όλες είναι χρήσιμες για την έρευνα».
Βιβλιογραφία:
- Βάσω Πέννα, Το Βυζάντιο νόμισμα, Εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 2002
- Philip Grierson, Βυζαντινή Νομισματοκοπία, μετάφραση Βαγγέλης Μαλαδάκης, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2007
