Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Ένας θεσμός πολύ χρήσιμος για τη κεντρική διοίκηση και τρομερός αντίπαλος για τους ευρωπαϊκούς στρατούς, μία δεξαμενή ανάδειξης διοικητικών υπαλλήλων, ανώτερων και ανώτατων κρατικών αξιωματούχων, που προέρχονταν από εξισλαμισμένους χριστιανούς. Ο λόγος για ένα θεσμό της Οθωμανικής περιόδου γνωστός σε όλους μας, τα Γενιτσαρικά τάγματα. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθώ με τη δημιουργία τους, τον τρόπο στρατολόγησής τους (το γνωστό σε όλους μας παιδομάζωμα), και τα αίτια που οδήγησαν στην ανάδειξή τους, σε ένα από τους ισχυρότερους ευρωπαϊκούς και όχι μόνο στρατούς της περιόδου.
Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς συστήνεται επίσημα ο θεσμός του γενίτσαρου και συνεπακόλουθα του παιδομαζώματος, μα η δημιουργία του τοποθετείται χρονικά την εποχή των Σουλτάνων Ορχάν ή Μουράτ, λίγο πριν ή μετά την κατάληψη της Καλλίπολης και την συνεπακόλουθη επέκταση των Οθωμανών στο Βαλκανικό χώρο γύρω στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Γενίτσαρος (yeniçeri) στα τουρκικά σημαίνει νέος στρατός, νέο στρατιωτικό σώμα. Ήταν αρχικά ένα στρατιωτικό σώμα που απαρτιζόταν από αιχμαλώτους πολέμου -χριστιανούς κατά βάση στην αρχή και κατ’ αποκλειστικότητα στη συνέχεια-.
Με την Οθωμανική επέκταση στα Βαλκάνια αρχίζει να οριστικοποιείται το πλαίσιο του «Παιδομαζώματος» (devşirme), του τρόπου δηλαδή στρατολόγησης των γενίτσαρων. Αναλόγως με τον τρόπο υπαγωγής της κάθε περιοχής στην Οθωμανική επικράτεια διαφοροποιούνταν και το καθεστώς σχετικά με το παιδομάζωμα: όσες περιοχές παραδίδονταν στους Οθωμανούς μπορούσαν να αποφύγουν αυτό το σκληρό «φόρο αίματος», στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τα πάντα σχεδόν ήταν προϊόν διαπραγμάτευσης (όταν οι περιστάσεις το επέτρεπαν…). Τα παιδιά που επιλέγονταν για υπηρεσία στα γενιτσαρικά τάγματα πέραν του υποχρεωτικού τους εξισλαμισμού γίνονταν αυτομάτως και κρατικοί «δούλοι», οι γνωστοί δούλοι της Πύλης (kapı kulları). Το καθεστώς αυτό των πρώην χριστιανόπαιδων ερχόταν σε ευθεία σύγκρουση με τον ιερό νόμο του Ισλάμ, την Σαρία που ρητά απαγορεύει την κατοχή μουσουλμάνου δούλου από μουσουλμάνο και τον εξισλαμισμό διά της βίας.
Από την Σαρία αναγνωρίζεται το νόμιμο δικαίωμα του ιμάμη, και συνεπακόλουθα του σουλτάνου, στο ένα πέμπτο των λαφύρων μιας πολεμικής επιχείρησης· και την εποχή της κατάκτησης της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους, αυτό το τμήμα αποτελείτο συνήθως από χριστιανούς αιχμαλώτους, που χρησιμοποιούνταν στη σύσταση στρατιωτικών μονάδων, απόλυτα αφοσιωμένων και εξαρτώμενων από την κεντρική εξουσία. Σταδιακά, ο αριθμός των δούλων αρχίζει να φθίνει και οι ελεύθεροι μουσουλμάνοι που υπηρετούν στο πεζικό, να μειώνονται. Στα χρόνια, λοιπόν, του σουλτάνου Μουράτ καθιερώνεται η περιστασιακή στρατολόγηση και ο εξισλαμισμός χριστιανών, για την κάλυψη των αναγκών του στρατεύματος και όχι για θρησκευτικούς λόγους. 
Ας δούμε τώρα τις σχετικές διατάξεις που καθόριζαν τον τρόπο στρατολόγησης και τα είδη των Γενιτσάρων. Αρχικά στα πλαίσια της «κατάστασης πολέμου» μεταξύ Μουσουλμάνων και «απίστων» (η γνωστή θεωρία του οίκου του Πολέμου, Dar al-Harb) επιτρεπόταν η στρατολόγηση από τους «απίστους» Αρμένιους, Εβραίους και Ορθοδόξους· γρήγορα όμως οι δύο πρώτες ομάδες υποτάσσονται άμεσα και χωρίς αντίσταση, οι Ορθόδοξοι πληθυσμοί της Βαλκανικής Χερσονήσου πάλι όχι. Έτσι αιτιολογείται η συνέχιση αυτής της «δεκάτης του αίματος». Τον 15ο αιώνα το παιδομάζωμα επεκτείνεται και στη Μικρά Ασία, μετά την επίσημη θεσμοθέτησή του.
Ανά τακτά χρονικά διαστήματα, που ποίκιλαν από δύο έως πέντε και αργότερα κάθε δέκα χρόνια, γινόταν η επίσημη στρατολόγηση Γενιτσάρων. Ο αριθμός των παιδιών, τα γνωρίσματά τους και οι περιοχές προέλευσής τους καθορίζονταν από σχετικό σουλτανικό «φιρμάνι». Από το παιδομάζωμα εξαιρούνταν ειδικές κατηγορίες όπως οι ορφανοί, οι έγγαμοι και οι μονογενείς -για φορολογικούς κυρίως λόγους-.
Η στρατολόγηση γινόταν με βάση κοινοτικά αρχεία και εκκλησιαστικούς καταλόγους. Συχνά παρουσιάζονταν περιστατικά απιστίας απέναντι στις σουλτανικές διαταγές και παντοίας φύσεως «ατασθαλίες» των υπεύθυνων για το παιδομάζωμα αξιωματούχων. Τέτοια παραδείγματα ήταν: ο χρηματισμός τους από πλούσιες οικογένειες για την μη περίληψη των τέκνων τους στους υποψήφιους γενίτσαρους ή η στρατολόγηση παιδιών μουσουλμάνων, οι οποίοι βλέποντας τη «δόξα» αυτού του σώματος επιθυμούσαν και για τα παιδιά τους την ίδια μοίρα. Τέλος, ειδικές κατηγορίες γενίτσαρων συγκροτούνταν από Αλβανούς και Βόσνιους μουσουλμάνους, που εθελοντικά συμμετείχαν στη στρατολόγηση.
Οι υποψήφιοι γενίτσαροι απογράφονταν και μεταφέρονταν στην Κωνσταντινούπολη, όπου γινόταν η τελική «διαλογή» και επιθεώρηση· τα παιδιά προσχωρούσαν στο Ισλάμ, περιτέμνονταν, και αναλόγως της ηλικίας και της διάνοιάς τους, χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες, αυτά που θα ακολουθούσαν «πολιτική» καριέρα (γνωστά και ως ıç oğlan) και αυτά που θα γίνονταν στρατιωτικοί. Όσα επιλέγονταν για στρατιωτική καριέρα (τα μεγαλύτερα κατά βάση, από δεκατεσσάρων ετών και πάνω), γνωστά ως «ατζέμ ογλάν» (acemι oğla), αποστέλλονταν σε σπαχήδες της Μικράς Ασίας για ένα χρονικό διάστημα -πέντε περίπου χρόνων-, με σκοπό να μάθουν τη γλώσσα, τα μουσουλμανικά ήθη και έθιμα. Τα ονόματά τους καταγράφονταν σε μία λίστα, που φυλάσσονταν στα κατά τόπους ιεροδικεία· σε περίπτωση θανάτου τους ο υπεύθυνος για το παιδί σπαχής όφειλε να ενημερώσει τον τοπικό καδή για το γεγονός.
Όσα πάλι παιδιά επρόκειτο να ακολουθήσουν «διοικητική» σταδιοδρομία, συνήθως τα μικρότερα σε ηλικία (από έξι μέχρι και δεκατριών ετών), παρέμεναν στην Κωνσταντινούπολη είτε αποστέλλονταν στα παλαιά ανάκτορα της Αδριανούπολης και της Προύσας, όπου σε ειδικά σχολεία διδάσκονταν την τουρκική, την αραβική και την περσική γλώσσα, εκπαιδεύονταν στις καλές τέχνες, στους τρόπους καλής συμπεριφοράς, τη γυμναστική και τη θεολογία. Η εκπαίδευσή τους διαρκούσε συνολικά περισσότερα από 14 χρόνια και ήταν παρόμοια με αυτή των «ακολούθων» (pages) της Δύσης του μεσαίωνα. Μετά από πολλές δοκιμασίες, οι ικανότεροι αυτών λάμβαναν θέσεις στο στενό περιβάλλον του σουλτάνου.
Το παιδομάζωμα εφαρμόστηκε για περίπου τριακόσια χρόνια, είχε όμως αρχίσει να παρακμάζει ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα με συνεχώς μειούμενους αριθμούς παιδιών. Τελευταία αναφορά σε απόπειρα παιδομαζώματος συναντάμε το 1705, ως αιτία της επανάστασης των κατοίκων της Νάουσας. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος υπολόγισε, πως από την απαρχή του θεσμού αυτού μέχρι και την εγκατάλειψή του, εξισλαμίστηκαν πάνω από ένα εκατομμύριο παιδιά, -ο αριθμός αυτός βεβαίως είναι πλασματικός-. Στο επόμενό μας άρθρο θα ασχοληθούμε με τη στρατιωτική διαίρεση των γενιτσαρικών ταγμάτων και την ανάδειξή τους σε ένα από τους πλέον αξιόμαχους στρατούς στην Ευρώπη την περίοδο της πρώιμης νεωτερικότητας.
Βιβλιογραφία
- Donald Quataert, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αθήνα, 2006
- Α. Βακαλόπουλος, Το παιδομάζωμα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι, Αθήνα, 1974
- Παπασταματίου Φ. Κοτζαγεώργης, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής πολιτικής Κυριαρχίας, ΣΕΑΒ, 2015
