Η πρώιμη μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία (Μέρος Α’)

Του Γιώργου Ναθαναήλ,

Δεν υπάρχει αμφιβολία για την πολιτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη της αυτοκρατορίας με κέντρο πλέον την Κωνσταντινούπολη κι όχι τη Ρώμη. Όμως, εντός της ρωμαïκής επικράτειας, υπήρχαν πνευματικοί άνθρωποι που θέλησαν ν’ αφήσουν, πρώτα στους άμεσους απογόνους τους και στη συνέχεια σ’ εμάς, έργα βαρύνουσας σημασίας. Η λογοτεχνία περιλαμβάνει πραγματικά κάθε έργο που γράφθηκε. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστούν τα κυριότερα έργα της πρώιμης ελληνικής μεσαιωνικής ιστοριογραφίας και χρονικογραφίας.

Εν πρώτοις, πρέπει να πούμε πως η εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων της αυτοκρατορίας είναι συνεχής και αδιάσπαστη έως το 1453. Βέβαια, υπάρχουν κι έργα της ύστερης περιόδου που μας πληροφορούν και για τα γεγονότα μετά την Άλωση. Μία ακόμα σημαντική πληροφορία είναι ότι η ιστοριογραφία χωρίζεται σε 2 επιμέρους είδη. Αρχικά έχουμε την «Ιστορία», δηλαδή έργα που επικεντρώνονται στην εξιστόρηση γεγονότων συγκεκριμένης περιόδου και παρουσιάζουν τις αιτίες αυτών, και δευτερευόντως έχουμε τα «μοναχικά χρονικά», ή καλύτερα απλώς «χρονικά», τα οποία εξιστορούν γεγονότα από την κτίση του κόσμου έως τα χρόνια του συγγραφέα.

Συνεχίζοντας, γίνεται αντιληπτό ότι η περίοδος για την οποία μιλάμε είναι μεταβατική σε όλα τα επίπεδα. Οπότε, είναι λογικό να υπάρχει μετάβαση και στον τομέα της λογοτεχνίας, από μια εποχή σε μια νέα. Κατά την προσωπική μου άποψη, η λογοτεχνία είναι ένα από τα παραδείγματα που δείχνουν πόσο στενοί είναι οι δεσμοί του Μεσαίωνα με την Αρχαιότητα. Η λογοτεχνία της αυτοκρατορίας «αγκαλιάζει» τόσο την αρχαία ελληνική λογοτεχνική παράδοση, αλλά κοιτάζει και τις προκλήσεις της νέας εποχής, του Μεσαίωνα, που διόλου σκοτεινή πρέπει να θεωρείται. Τα έργα του Μεσαίωνα δεν υστερούν καθόλου μπροστά στα έργα της κλασικής αρχαιότητας. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν τα έργα της πρώιμης περιόδου κομμάτι της αρχαιότητας, λόγω των ομοιοτήτων τους με τα αρχαία έργα. Πράγματι, μοιάζουν πολύ ως προς τα ποιοτικά λογοτεχνικά τους στοιχεία, αλλά διαβάζοντας μερικά απ’ αυτά βλέπουμε πως πολλά από τα γεγονότα αποδίδονται στον Θεό ή εμφανίζονται οράματα που προειδοποιούν για τα γεγονότα. Συμπέρασμα; Η νοοτροπία που παρουσιάζεται πατά πάνω στο χριστιανικό κοσμοείδωλο, ένα χαρακτηριστικό τής κοινωνίας που δείχνει με χαρακτηριστικό τρόπο τη μετάβαση στο Μεσαίωνα.

Ιστορία

Πρώτος σημαντικός ιστορικός ήταν ο Προκόπιος, ο οποίος εξιστόρησε τα γεγονότα της βασιλείας του Ιουστινιανού. Το πρώτο σημαντικό έργο είναι το Υπέρ των πολέμων, χωρισμένο σε 8 βιβλία, που εξιστορεί τους πολέμους του Ιουστινιανού εναντίον των Περσών, των Βανδάλων και των Γότθων. Το ύφος του κειμένου και το γεγονός ότι αντιλαμβάνεται το καθήκον του ως ιστορικός θυμίζει το Θουκυδίδη, αλλά η γλώσσα είναι πιο περίπλοκη και βρίσκεται πιο κοντά στην ελληνιστική Κοινή.

Το επόμενο έργο είναι το Περί κτισμάτων, που είναι ένα εγκώμιο και περιγραφή των οικοδομημάτων του Ιουστινιανού. Η σημαντικότερη πληροφορία είναι η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας στην Πρωτεύουσα, που είχε καταστραφεί κατά τη διάρκεια της Στάσης του Νίκα.

Ένα άλλο έργο είναι τα Ανέκδοτα ή Απόκρυφη ιστορία. Στο συγκεκριμένο έργο, παρουσιάζονται ο αυτοκράτορας κι η αυτοκράτειρα ως δαίμονες. Στοχοποιείται ακόμα περισσότερο η αυτοκράτειρα, με την παρουσίαση πρωτάκουστων σεξουαλικών διαστροφών, λόγω του γεγονότος ότι ήταν παλιότερα ηθοποιός. Επίσης, στοχοποιείται ο Βελισάριος κι η σύζυγός του. Ωστόσο, τίθενται πολλά άλλα ζητήματα για την προσωπικότητα του Προκόπιου, καθώς και το γιατί προέβη στη συγγραφή αυτού του έργου. Αρχικά, συμπεραίνεται μια υποκρισία στα προηγούμενα έργα του συγγραφέα, η οποία παύει να υφίσταται με τα Ανέκδοτα. Το έργο, σύμφωνα με μελετητές, ανήκει σε ένα άλλο λογοτεχνικό είδος, τον ψόγο. Και έτσι διαφοροποιείται το εν λόγω έργο από τα υπόλοιπα. Σίγουρα ο λόγος που και τα υπόλοιπα έργα δεν είχαν αυτό το ύφος ή καλύτερα είχαν ένα εγκωμιαστικό ύφος, οφείλεται στο γεγονός ότι ο αυτοκράτορας βρισκόταν εν ζωή.

Ένας άλλος σημαντικός ιστορικός ήταν ο Αγαθίας, ο οποίος συνέγραψε και ανθολογία επιγραμμάτων συγχρόνων του, καθώς και δικά του. Ήταν δικηγόρος στην Πόλη και εξιστόρησε τα γεγονότα από το 552 έως το 559. Σύμφωνα με τους ερευνητές, μάλλον δεν κατάφερε να το ολοκληρώσει. Ωστόσο, το έργο του είναι προχωρημένο από άποψη ύφους αλλά, δεν κατανοεί τις ιστορικές γραμμές κι αλληλουχίες.

Τελευταίος ιστορικός ήταν ο Θεοφύλακτος Σιμοκάτης. Ο συγκεκριμένος ιστορικός εξιστόρησε τα γεγονότα της βασιλείας του Μαυρικίου. Συνεπώς, περιγράφει την περίοδο από το 582 έως το 602. Το έργο του είναι συνέχεια του Μενάνδρου Προτίκτορα, που εξιστόρησε τα γεγονότα από το 558 έως το 582. Ο Θεοφύλακτος ήταν ο πιο ικανός ιστορικός σε σχέση με τους προηγούμενους, αλλά είχε αδυναμίες στο ύφος του. Το έργο του είναι μεγάλης ιστορικής σημασίας, παρά τις όποιες λογοτεχνικές αδυναμίες.

Χρονογραφία

Το πρώτο χρονικό που θα βρούμε στη βυζαντινή λογοτεχνία είναι του Ιωάννη Μαλάλα, το οποίο συντάχθηκε τον 6^ο αιώνα. Το έργο εξιστορεί γεγονότα έως το 565, αλλά ίσως να είχε περισσότερο υλικό, το οποίο όμως δεν έχει διασωθεί. Ο ίδιος ο Μαλάλας με την ιδιότητα που κατέχει στην Πόλη, αυτήν του υψηλόβαθμου υπαλλήλου, καταρρίπτει τη θεωρία του Krumbacher περί «μοναχικού χρονικού». Παρατηρείται, επίσης, σωστή χρήση των πηγών του, αλλά ο Μαλάλας δε διαθέτει το αισθητήριο εκείνο που θα τον κάνει να αντιληφθεί τις αλλαγές που συντελούνται στο πέρασμα των αιώνων. Δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά την προγενέστερη ιστορία, αλλά δε δίνει σημασία στην ιστορική αλληλουχία και τη χρονολόγηση.

Ένα άλλο χρονικό είναι το Πασχάλιο χρονικό, του οποίου τον συγγραφέα δε γνωρίζουμε. Κατά πάσα πιθανότητα, συντάχθηκε τον 7^ο αιώνα κι εξιστορεί τα γεγονότα της βασιλείας του Ηρακλείου. Εικάζεται, επίσης, πως ο συγγραφέας χρησιμοποίησε ως πηγή το χρονικό του Μαλάλα, καθώς κι άλλες πηγές, οι οποίες δεν εντοπίζονται σε άλλα έργα. Αυτό το στοιχείο καθιστά το εν λόγω χρονικό μια αξιόπιστη πηγή.

Βιβλιογραφία 

• Jan Olof Rosenqvist, Η βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6^ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, σελ. 21-39
• H.G. Beck, Kaiserin Theodora und Prokop: Der Historiker und sein Opfer, München, 1986
• Μ. and M. Whitby, Chronicon Paschale 284-628 A.D., Liverpool, 1989
• Καρπόζηλος Απόστολος-Δημήτριος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, 4^ος– 7^ος αιώνας, 1^ος τόμος, σελ. 369- 590