Θανατική ποινή: μια αναδρομή στη νομική προσέγγιση των κρατών

Του Χάρη Κωτσιορίμπα,

Με τον όρο «θανατική ποινή» (death penalty) αναφερόμαστε στην επιβαλλόμενη αφαίρεση της ζωής κάποιου καταδικασθέντα εγκληματία από τις αρχές ενός κράτους, ως ποινή για το έγκλημα το οποίο αυτός τέλεσε. Συγκρινόμενη με τις υπόλοιπες καταδικαστικές ποινές, είναι η αυστηρότερη όλων, λόγος που δικαιολογεί και τον χαρακτηρισμό της ως «εσχάτη των ποινών».

Τα επιχειρήματα τόσο των υπέρμαχων όσο και των πολέμιων είναι ποικίλα, αντικρουόμενα και πολυδιάστατα, καλύπτοντας όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου. Το ζητούμενο, ωστόσο, δεν είναι να αναλωθούμε στην ανάλυσή τους, αλλά στη νομική βάση της θανατικής ποινής.

Το δικαίωμα στη ζωή είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και σχετίζεται με την αξία της κάθε πολιτισμένης και ευνομούμενης κοινωνίας. Δεν είναι λίγα τα εθνικά συνταγματικά κείμενα ανά τον κόσμο που περιέχουν διατάξεις για την προστασία του δικαιώματος αυτού. Στο ελληνικό Σύνταγμα το δικαίωμα στη ζωή κατοχυρώνεται στο Άρθρο 5§2, το οποίο αναφέρει ρητά: «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής […], χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο».

Στατιστικά, από το σύνολο των χωρών παγκοσμίως, 56 χώρες διατηρούν την θανατική ποινή ως μέσο κολασμού των εγκληματιών (retentionists), 106 χώρες την έχουν ήδη καταργήσει για όλα τα εγκλήματα (abolitionists for all cries), 8 χώρες την έχουν διατηρήσει μόνο για ειδικές περιπτώσεις εγκλημάτων (abolitionists for ordinary crimes only), όπως είναι τα εγκλήματα πολέμου, και 28 χώρες την έχουν διατηρήσει μόνο στην θεωρία, ενώ πρακτικά την έχουν καταργήσει (abolitionists de facto).

Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (στο εξής “ΕΕ“), βάσει  του Άρθρου 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), υπάρχουν εξαιρετικές περιπτώσεις κατά τις οποίες η θανατική ποινή θεωρείται πως δεν προσβάλλει το ανθρώπινο δικαίωμα στη ζωή. Οι περιπτώσεις αυτές, οι οποίες απαριθμούνται στα εδάφια α-δ της παραγράφου 2 του ίδιου άρθρου, θα πρέπει να είναι «απολύτως αναγκαίες». Ως ασφαλιστική δικλίδα, το ΕΔΔΑ έχει εισάγει το υποκειμενικό κριτήριο της «ειλικρινούς πεποίθησης» (honest belief), προκειμένου να επιβάλεται θανατική ποινή μόνο σε πιεστικές περιπτώσεις στις οποίες τα ίδια τα κράτη κρίνουν ότι η χρήση βίας είναι αναγκαία και αποδεκτή. Μετά την υπογραφή δύο πρωτοκόλλων από όλα τα κράτη της ΕΕ καθίσταται πλέον σαφές ότι η ΕΕ έχει απαλλαγεί από την θανατική ποινή. Ο λόγος γίνεται για το 6^ο και το 13^ο Πρωτόκολλο στη σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων σχετικά με την κατάργηση της ποινής του θανάτου. Τα παραπάνω επισφραγίζει και το άρθρο 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. το οποίο αναγνωρίζει το δικαίωμα στη ζωή σε κάθε άνθρωπο (§1), επισημαίνοντας ότι απαγορεύεται η καταδίκη οποιουδήποτε στην ποινή του θανάτου και η εκτέλεσή της (§2).

Την ίδια στιγμή, στα συνταγματικά κείμενα 9 από το σύνολο των 25 κρατών-μελών της Ε.Ε. υπάρχει ρητή αναφορά στην κατάργηση της θανατικής ποινής (Γερμανία, Πορτογαλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Αυστρία, Φινλανδία, Σουηδία, Σλοβακία, Σλοβενία), ενώ στα Συντάγματα της Γαλλίας, της Τσεχίας και της Δανίας δεν γίνεται καμία ρητή αναφορά στην προστασία της ανθρώπινης ζωής γενικότερα αλλά και ειδικότερα ως προς την απαγόρευση επιβολής της θανατικής ποινής.

Στην Ελλάδα, το 1834 η μοναρχία εισάγει τον Ποινικό Κώδικα, ο οποίος προβλέπει την θανατική ποινή με την μορφή του αποκεφαλισμού με τη βοήθεια της γκιλοτίνας. Μερικά χρόνια αργότερα, λόγω πρακτικών δυσκολιών, δημιουργείται από την Κυβέρνηση το πυροσβεστικό σώμα ως εναλλακτικός τρόπος εκτέλεσης. Το 1913 πραγματοποιείται η τελευταία εκτέλεση με την χρήση γκιλοτίνας, ενώ από το 1929 ιδρύεται η ομάδα πυροπροστασίας ως το μόνο πλέον μέσο εκτέλεσης. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1946-1949) πραγματοποιούνται πάνω από 3.000 εκτελέσεις. Ο κύκλος των εκτελέσεων για την Ελλάδα κλείνει το 1972 (25 Αυγούστου) με τον πυροβολισμό του 27χρονου Βασίλη Λυμπέρη από πυροσβεστική ομάδα, κατόπιν αποφάσεως του Πενταμελούς Εφετείου (Κακουργιοδικείο) Αθηνών.

Τι ισχύει σήμερα στην Ελλάδα για την θανατική ποινή;

Το 1993, επί πρωθυπουργίας του Ανδρέα Παπανδρέου, με τον Νόμο 2172/1993 (άρθρο 33§1, ΦΕΚ Α΄ 207) καταργείται στην Ελλάδα η θανατική ποινή, ρύθμιση που θα οδηγήσει και στην συνταγματική κατάργησή της το 2001. Ωστόσο, στο άρθρο 7§3εδ.β’ του ισχύοντος Συντάγματος αναφέρεται ρητά ότι η «θανατική ποινή δεν επιβάλλεται, εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται στον νόμο για κακουργήματα τα οποία τελούνται σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν», διάταξη με την οποία διαφωνεί η Διεθνής Αμνηστία, που πρεσβεύει την πλήρη και απόλυτη κατάργηση της εσχάτης των ποινών.

Καθίσταται, επομένως, σαφές το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη ελληνική και η ευρύτερη ευρωπαϊκή έννομη τάξη, βασιζόμενες σε ανθρωποκεντρικά ερείσματα και εξετάζοντας ορθολογικά τις καταστάσεις έχουν κάνει αρκετά θετικά βήματα προς την εξάλειψη της επιβολής της θανατικής ποινής ως μέσο ποινικού κολασμού. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται αρκετές παγκόσμιες έννομες τάξεις, αναγνωρίζοντας την αξία της ανθρώπινης ζωής και πιστεύοντας στην αξία του σωφρονισμού των εγκληματιών.

Πηγές

1. http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf
2. https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ELL.pdf
3. https://mikropragmata.lifo.gr/guest_posts/thanatiki-poini-istorika-prosopa-pou-katadikastikan-se-thanato-lathi-kai-adikies/
4. Βλαχόπουλος Σπ, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017, σελ. 87-89 & 101-103

Χάρης Κωτσιορίμπας

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τρίπολη, Αρκαδίας και σπουδάζει στη Νομική σχολή του ΕΚΠΑ. Έχει συμμετάσχει σε δεκάδες προσομοιώσεις οργανισμών, διαγωνισμούς εικονικών δικών και ρητορικούς αγώνες. Παράλληλα ασχολείται με τον εθελοντισμό.