Της Συμέλας Θεοδοσιάδου,
Στη σφαίρα της εσωτερικής πολιτικής επικαιρότητας που μονοπωλεί το ενδιαφέρον -πέραν της Συμφωνίας των Πρεσπών- ανήκει και η κατάθεση της πρότασης της Κοινοβουλευτικής Ομάδας (εφεξής «Κ.Ο.») του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. για τη Συνταγματική Αναθεώρηση. Η πρώτη ψηφοφορία ολοκληρώθηκε στις 14/02/2019 και οι προτάσεις αυτές υπερψηφίστηκαν στο σύνολό τους, είτε από την απόλυτη πλειοψηφία του συνόλου των βουλευτών (50% συν ένας) είτε ακόμα και από την αυξημένη πλειοψηφία, ήτοι την έγκριση περισσότερων από 180 βουλευτών. Αντιθέτως, από τις αναθεωρητικές προτάσεις της Κ.Ο. της αντιπολίτευσης –σημειωτέον αυτές προϋπήρχαν από το 1990- απορρίφθηκε η σημαντικότερη από αυτές που αφορούσε το άρθρο 16§8 εδ.β’ του Συντάγματος (εφεξής «Σ») δηλαδή να: «επιτρέπεται η ίδρυση πανεπιστημίων από ιδιώτες υπό την εποπτεία ανεξάρτητης αρχής, η οποία θα διασφαλίζει τους όρους για την υψηλή ποιοτική στάθμη των παρεχόμενων σπουδών. Διασφαλίζεται η αυτοτέλεια και η αυθυπαρξία των δημόσιων Α.Ε.Ι.. Το κράτος μεριμνά για τη δημιουργία πρότυπων σχολικών δομών.».
Το άρθρο 16Σ κατοχυρώνει την ατομική ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας (16§1Σ), ενώ παράλληλα θέτει ύπο τη σκέπη του και τον αθλητισμό (16§9Σ). Ταυτόχρονα, θεμελιώνει και συνταγματικά το δικαίωμα στην παιδεία (16§§2-4 και §§7-8Σ). Ειδική έκφανση του άρθρου 16Σ αποτελεί η αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας που κατοχυρώνεται στην §1, ρυθμίζεται ειδικότερα στις §§5-6 και 8 εδ.β’ και θα αποτελέσει το αντικείμενο ανάλυσης του παρόντος άρθρου.
Αρχικά, ως ακαδημαϊκή ελευθερία νοείται η ελευθερία της έρευνας και της διδασκαλίας, όταν αυτή ασκείται μέσα στον πανεπιστημιακό ειδικότερα χώρο, δηλαδή σε αυτοδιοικούμενο πανεπιστήμιο ή άλλο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (εφεξής «Α.Ε.Ι.»). Συνίσταται τόσο στην οριοθετημένη εντός ενός συγκεκριμένου χώρου ελευθερίας του 16§1 εδ.β’ Σ, όσο και σε μία εξειδίκευση του άρθρου 5§1Σ εντασσόμενο στο ατομικό δικαίωμα της πνευματικής κίνησης. Μάλιστα, η ακαδημαϊκή ελευθερία, που διέπει την ανώτατη εκπαίδευση είναι τόσο σημαντική, ώστε το Σύνταγμα την ανάγει σε ατομική ελευθερία, η οποία θεμελιώνει αμυντικό δικαίωμα έναντι της κρατικής εξουσίας για αποχή παρεμβάσεως σε αυτήν (status negativus). Βεβαίως, είναι υπάρχουσα και θεμιτή η ρυθμιστική παρέμβαση της κρατικής εξουσίας, όταν αυτή δεν αναιρεί και θίγει τον πυρήνα της συνταγματικής ελευθερίας. Συγχρόνως, η ακαδημαϊκή ελευθερία αποτελεί και θεσμική εγγύηση, καθώς ως θεσμός του δημοσίου δικαίου, το κράτος έχει ως βασική αποστολή (16§2Σ) να δημιουργεί ένα περιβάλλον εύφορο για την ανάπτυξη και προαγωγή της ακαδημαϊκής ελευθερίας, με σκοπό την επιστημονική πρόοδο και κατ’επέκταση την πρόοδο της χώρας σε όλους τους τομείς. Δηλαδή, το παρεχόμενο αγαθό είναι και κοινωνικό και άρα συνάπτεται με την ικανοποίηση του δημοσίου συμφέροντος, όπως συνάγεται και από το γράμμα του 16§1Σ (status positivus). Συνεπώς, -ως ειδικότερο της παιδείας δικαίωμα- η ακαδημαϊκή ελευθερία έχει δύο υποστάσεις: μία υποκειμενική-αμυντική, η οποία είναι ατομοκεντρική και θέτει ως επίκεντρο το διδασκόμενο, με σκοπό την πνευματική του ολοκλήρωση και μόρφωση από το διδάσκαλο, αλλά και μία αντικειμενική-θεσμική που στηρίζεται στην πραγμάτωση της ελευθερίας μέσω της κρατικής παροχής δημοσίων υπηρεσιών για την πρόοδο και του ίδιου του κράτους.
Φορείς της ανώτατης εκπαίδευσης, βάσει και του 16§5Σ είναι τα Ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (εφεξής «ΝΠΔΔ») με πλήρη αυτοδιοίκηση. Η ανώτατη εκπαίδευση αποτελείται γενικά από δύο παράλληλους τομείς: τον πανεπιστημιακό τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει τα Πανεπιστήμια, τα Πολυτεχνεία και την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και τον τεχνολογικό τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει τα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και την Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης. Ως πλήρεις και ολοκληρωμένες ανώτατες σχολές θεωρούνται μόνον αυτές που χορηγούν πτυχία και διδακτορικά διπλώματα και επομένως ως ολοκληρωμένη ανώτατη εκπαίδευση νοείται μόνον αυτή που καταλήγει στη χορήγηση πτυχίου. Σχετικά με το καθεστώς που διέπει τα πανεπιστήμια, γίνεται αποδεκτό ότι οι ανώτατες σχολές ως ΝΠΔΔ απολαμβάνουν διοικητική αυτοτέλεια, δηλαδή διαχειρίζονται οι ίδιες τις εσωτερικές υποθέσεις τους και οργανώνουν την λειτουργία τους λ.χ. το πρόγραμμα σπουδών τους και τη στελέχωση του προσωπικού τους. Επίσης, συγκροτούν τα επιμέρους όργανά τους με μέλη προερχόμενα από το ίδιο το ΝΠΔΔ και αμύνονται έναντι των ενδεχομένων παρεμβάσεων στο έργο τους. Απολαμβάνουν επιπλέον και οικονομικής αυτοτέλειας, η οποία ερμηνεύεται ως η ιδιότητα να διαθέτουν δική τους περιουσία, να τη διοικούν και διαχειρίζονται για την επίτευξη των σκοπών τους, αλλά και να ενισχύονται οικονομικώς από το κράτος στο πλαίσιο του status positivus. Εντούτοις, τελούν υπό την κρατική εποπτεία, στο βαθμό του ελέγχου της νομιμότητας των αποφάσεών τους κατά την παραδοχή που θέτει η νομολογία. Βασικός στόχος των φορέων αυτών είναι η παροχή ανώτατης παιδείας στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο μέσω της διδασκαλίας και η διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας.
Φορείς της ακαδημαϊκής ελευθερίας, με την έννοια που προστατεύεται συνταγματικά, είναι τόσο το ενιαίο διδακτικό-ερευνητικό προσωπικό (δηλαδή οι καθηγητές και το λοιπό διδακτικό προσωπικό) όσο και οι φοιτητές. Το εν γένει διδακτικό προσωπικό βάσει του 16§5Σ εξομοιώνεται με δημόσιο λειτουργό, ήτοι απολαμβάνει ειδικές εγγυήσεις ανεξαρτησίας που ρυθμίζονται από την ειδική για τα Α.Ε.Ι. νομοθεσία . Ως φορέας ακαδημαϊκής ελευθερίας, το μέλος του διδακτικού-ερευνητικού προσωπικού δύναται να καθορίζει το περιεχόμενο, τη μέθοδο και το αντικείμενο της διδασκαλίας του, στο πλαίσιο όμως των χρονικών δυνατοτήτων του και των χωρικών δυνατοτήτων του Α.Ε.Ι., καθώς και να εκπονεί επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία του αντικειμένου του χωρίς κάποιο κώλυμα. Επιπλέον, τα μέλη του ενιαίου διδακτικού προσωπικού συγκροτούν τα επιμέρους όργανα του ακαδημαϊκού ιδρύματος. Από την άλλη πλευρά, οι φοιτητές ως φορείς της ακαδημαϊκής ελευθερίας έχουν ως κύριο δικαίωμα τη φοίτηση και μάθηση. Επιλέγουν ελεύθερα την επιστήμη και το Α.Ε.Ι. στο οποίο θα φοιτήσουν, καθώς επίσης και την παρακολούθηση των μαθημάτων αυτού. Παράλληλα, μπορούν να στελεχώσουν το φοιτητικό σύλλογο της σχολής φοίτητής τους, ο οποίος είναι το όργανο εκπροσώπησης των φοιτητών στα πανεπιστημιακά όργανα.
Ωστόσο, τίθενται και ορισμένοι γενικοί περιορισμοί στην έννοια της ακαδημαϊκής ελευθερίας που προβλέπονται στο Σύνταγμα. Πιο συγκεκριμένα πρόκειται για το άρθρο 48Σ, την υπακοή στις συνταγματικές ταγές και το χρέος για κοινωνική και εθνική αλληλεγγύη που εκμαιεύεται από το 16§1 εδ.β’ Σ, καθώς και την καταχρηστική άσκηση αυτής βάσει του 25§3Σ. Παράλληλα, ισχύουν και οι ειδικοί περιορισμοί, ήτοι η επιφύλαξη του νόμου, σε περίπτωση που γίνεται ρητή παραπομπή, όπως συμβαίνει εν προκειμένω στο 16§5Σ για την αυτοδιοίκηση των Α.Ε.Ι. και η επιφύλαξη υπέρ των διοικητικών και δικαστικών αρχών, δηλαδή η παροχή διακριτικής ευχέρειας σε αυτές τις αρχές για τη ρύθμιση κάποιων θεμάτων.
Επίμαχο σημείο της ακαδημαϊκής ελευθερίας αποτελεί η ρύθμιση του άρθρου 16§8 εδ.β’ Σ που εγείρει έντονη συζήτηση και διαφορετικές γνώμες περί της συνταγματικής αναθεώρησης ή διατήρησής της. Το περιεχόμενο της ρύθμισης είναι η απαγόρευση σύστασης ανωτάτων σχολών από ιδιώτες, θέτοντας έτσι την ανώτατη εκπαίδευση ως ένα κρατικό μονοπώλιο. Από αυτή την απαγόρευση συνάγεται ότι για τους διδάσκοντες, αλλά και για τους διδασκόμενους η πρόσβαση στα Α.Ε.Ι. θα πρέπει να είναι ανοικτή και ίση. Ο δημόσιος χαρακτήρας των πανεπιστημίων, δε σημαίνει όμως την ολοκληρωτική εξάρτησή τους από το κράτος και τις κυβερνητικές επιλογές, καθώς υπάρχει και η ακαδημαϊκή ελευθερία που αναλύθηκε προηγουμένως. Είναι φανερό, ωστόσο, ότι η βούληση του συντακτικού νομοθέτη είναι ρητώς εκφρασμένη –γεγονός σπάνιο- και μάλιστα κατά την επεξεργασία του Συντάγματος το 1974-75 επικράτησε ομοφωνία ως προς την υιοθέτηση της διάταξης αυτής, εξ όσων συνάγονται από τα πρακτικά της Ε’ Αναθεωρητικής Βουλής. Μάλιστα, δεν υπήρξαν προτάσεις με περιεχόμενο που να αποκλίνουν από αυτή τη διατύπωση, ούτε και κάποια αμφιβολία για την ορθότητα της ρύθμισης. Εκτός όμως από την ιστορική ερμηνεία, και η συστηματική και τελολογική ερμηνεία των οικείων διατάξεων δείχνουν να μην αφήνουν χώρο για τη διατύπωση κάποιας αποκλίνουσας με το περιεχόμενό τους ερμηνεία. Επομένως, το ισχύον Σύνταγμα δεν επιτρέπει την ίδρυση πανεπιστημίων από ιδιώτες ούτε από κοινωνικούς μη κερδοσκοπικούς φορείς και είναι αμφίβολο κατά πόσο θα μπορούσε να θεωρηθεί θεμιτή με βάση το ελληνικό Σύνταγμα η πρακτική που ακολουθείται διεθνώς όπου υφίστανται φορείς ανώτατης εκπαίδευσης υπό διαφορετικά καθεστώτα και ποικίλες επιδιώξεις.
Τα επιχειρήματα που συνηγορούν στην αναθεώρηση του 16§8 εδ.β’ Σ είναι κυρίως δύο: η διεύρυνση των εκπαιδευτικών επιλογών και συνεπώς ευκαιριών των νέων στην ανώτατη εκπαίδευση εντός της χώρας κι ο περιορισμός της «μετανάστευσης» μεγάλου αριθμού Ελλήνων φοιτητών σε πανεπιστήμια του εξωτερικού με αποτέλεσμα την οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών τους, αλλά και την απώλεια επιστημονικού δυναμικού εκτός συνόρων. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι με την ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων θα αναπτυχθεί ένας υγιής ανταγωνισμός με τα υφιστάμενα κρατικά πανεπιστήμια, ο οποίος θα λειτουργήσει προς όφελος της ποιότητας των παρεχόμενων σπουδών και της ανώτατης παιδείας γενικότερα. Τέλος, επιχείρημα υπέρ της αναθεώρησης είναι και η άποψη ότι τα κρατικά πανεπιστήμια δεν επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών της ανώτατης εκπαίδευσης της ελληνικής πραγματικότητας.
Εν κατακλείδι, η ακαδημαϊκή ελευθερία συνιστά ένα ατομικό και παράλληλα κοινωνικό δικαίωμα, που ορίζεται με σαφήνεια στο ελληνικό Σύνταγμα. Φορείς της είναι τόσο το ενιαίο διδακτικό προσωπικό όσο και οι διδασκόμενοί τους. Το νομικό καθεστώς της, βάσει του Συντάγματος, φαίνεται να είναι πολύ σαφές, ωστόσο εδώ και αρκετό καιρό έχει διατυπωθεί μια αποκλίνουσα άποψη, η οποία επιχειρηματολογώντας προσπαθεί να πετύχει την αναθεώρησή της, αλλάζοντας το χαρακτήρα της αποκλειστικής κρατικής αρμοδιότητας που επικρατεί.
Πηγές
- Σύνταγμα πηγή: https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/
- Πέτρος Ι. Παραράς (1985) Σύνταγμα 1975 – Corpus I, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος (2006) Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Τρίτη αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη
- Π.Δ.Δαγτόγλου (2005), Συνταγματικό Δίκαιο-Ατομικά Δικαιώματα Α’, Δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Βασιλείου Σκουρή – Αναστασίου Τάχου (2009) Ειδικό Διοικητικό Δίκαιο , τεύχος 6: Βασίλειος Σκουρής – Ευαγγελία Κουτούπα-Ρεγκάκου, Δίκαιο της Παιδείας, Τέταρτη Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Αλέξανδρος Απ. Μαντζούτσος (2008) Ισότητα και Εκπαίδευση – Το δικαίωμα της ίσης πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, Πρόλογος: Νίκος Κ.Αλιβιζάτος, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Γ.Παπαδημητρίου (2007) Συνταγματικές Μελέτες (1975-2005) ,Τόμος I, Θεμελιώδεις αρχές – Αναθεώρηση του Συντάγματος – Θεμελιώδη δικαιώματα – Δικαιοσύνη, Εκδόσεις Σάκκουλα
- Προτάσεις για την αναθεώρηση διατάξεων του Συντάγματος, σύμφωνα με τα άρθρα 110 του Συντάγματος και 119 του Κανονισμού της Βουλής, πηγή: https://anatheorisi.parliament.gr/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%82%CE%99%CE%96/%CE%A0%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%9A%CE%9F
Γεννηθείσα το 1996, είναι επί πτυχίω φοιτήτρια στο Τμήμα Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από ξένες γλώσσες, κατέχει άριστη γνώση της αγγλικής. Έχει παρακολουθήσει ημερίδες και συζητήσεις με νομικό περιεχόμενο. Μέσα από την αρθρογραφία, ευελπιστεί ότι θα κατανοήσει, διευρύνει κι ερευνήσει περαιτέρω το αντικείμενο σπουδών της. Στον ελεύθερό της χρόνο, ανάμεσα στις ασχολίες της, ξεχωρίζει τη δραστηριοποίησή της ως ενεργού μέλους φοιτητικού πολιτιστικού συλλόγου της Θεσσαλονίκης. Συμμετέχει στο εγχείρημα του OffLine Post αρθρογραφώντας κυρίως με νομικό άξονα.
